بررسی فراز و فرود تعاملات سیاسی شیعیان امامیه با حکومت‌های غزنویان و سلجوقیان در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، گروه تاریخ، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

2 دانشیار گروه تاریخ، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران .

3 استادیار گروه تاریخ، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

چکیده

یکی از جنبه‌های مهم حکومت‌های مختلف ایران، سیاست مذهبی آنها بود که در ساختار حکومتی‌شان تأثیر بسزایی داشت. حکومت‌های بعد از اسلام ایران، عمدتاً به عنوان تابع خلیفه عباسی، ضمن در نظر داشتن جایگاه معنوی خلافت، به دنبال کسب اعتبار برای خود نیز بودند. سیاست مذهبی خلفا حمایت از اهل تسنن بود. حکومت‌های غزنوی و سلجوقی نیز بالطبع حمایت از اهل تسنن را به عنوان سیاست مذهبی برگزیدند. مسئله این پژوهش تبیین کنش‌ها و تعاملات سیاسی حکومت‌های غزنوی و سلجوقی با شیعیان امامیه است. ظاهراً غزنویان به عنوان صاحب روشی در سیاست مذهبی حکومت‌های ایران بعد از اسلام بودند که از مذهب به عنوان دستاویزی برای دست‌یابی به اهداف خویش سود می‌بردند. در ادامه، سلجوقیان نیز، به عنوان دنبال‌کننده روش آنها البته با تساهل بیشتر، همین رویه را در پیش گرفتند. آنها از یک سو با سرکوب مخالفان داخلی، با عنوان بدمذهبان، سیطره خویش را در درون قلمرو حفظ می‌کردند و از سوی دیگر به تنظیم مناسبات با خلافت مبادرت می‌ورزیدند تا مشروعیت دینی و سیاسی را از خلیفه عباسی دریافت کنند. در دوران تسلط ترکان غزنوی و سلجوقی بر ایران، شیعیان بر حکم مذهبی «تقیه» گردن نهادند و در خفا به فعالیت فرهنگی و نفوذ در دستگاه‌های حکومتی روی آوردند. این فعالیت‌ها در دوران سلجوقی خود را نشان داد. حضور رجال و علمای شیعه در مناصب اداری شهری، همچون قضاوت، نقابت، و مناصب اداری کشوری، همچون حضور در دیوان‌ها، به رسمیت شناخته شد. بررسی چگونگی مواجهه این دو دولت با شیعیان امامیه، به روش توصیفی و تحلیلی، از اهداف این پژوهش است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Ups and Downs of Imami Shiite Political Interactions with Ghaznavid and Seljuk Governments in Iran

نویسندگان [English]

  • hojjat rahimi 1
  • Fiyḍullāh Būshāsb Gūshih 2
  • Muḥammad Dashtī 3
1 PhD Student in Islamic History, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran,
2 Associate Professor, Department of History, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran .
3 Assistant Professor of History, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad,
چکیده [English]

One of the important aspects of the different governments of Iran was their religious policy, which had a great impact on their government structure. The post-Islamic governments of Iran, mainly as the followers of the Abbasid caliph, besides considering the spiritual status of the caliphate, sought to gain prestige for themselves. The religious policy of the caliphs was to support the Sunnis. The Ghaznavid and Seljuk governments also naturally chose to support the Sunnis as a religious policy. The problem of this study is to explain the political actions and interactions of the Ghaznavid and Seljuk governments with the Imami Shias. Apparently the Ghaznavids had a method in the religious policy of post-Islamic Iranian governments by which they used religion as a pretext to achieve their goals. Subsequently, the Seljuks, as the followers of their method, of course, with more tolerance, followed the same procedure. On the one hand, they maintained their dominance within the territory by suppressing internal dissidents, known as bad religious people, and on the other hand, they sought to establish relations with the caliphate in order to obtain religious and political legitimacy from the Abbasid caliph. During the rule of the Ghaznavid and Seljuk Turks over Iran, the Shias enjoyed the religious ruling of Taqīyah (precautionary dissimulation) and secretly turned to cultural activities and influence in government institutions. These activities showed themselves during the Seljuk period. The presence of Shiite clerics and scholars in urban administrative positions, such as judgeship, clientage, and in national administrative positions, such as bureaus was canonized. One of the objectives of this paper, using a descriptive-analytical method, is to study how these two governments dealt with Imami Shias.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imami Shias
  • Ghaznavids
  • Seljuks
  • Abbasid Caliphate
  • Iran
آژند، یعقوب (1379). «مذهب امامیه در قرن چهارم»، در: تاریخ اسلام، ش3، ص128-160.
ابن اثیر، عزالدین (1385). تاریخ کامل، ترجمه: سید محمدحسین روحانی، تهران: اساطیر، چاپ دوم، ج9 و 10.
ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن (1366). تاریخ طبرستان، تصحیح: عباس اقبال، به اهتمام: محمد رمضانی، تهران: کتاب‌خانه خاور، چاپ دوم.
ابوالفداء، عماد الدین اسماعیل (بی‌تا). المختصر فی اخبار البشر، مصر: مطبعة الحسینیة المصریة.
باسورت، کلیفورد ادموند (1395). تاریخ غزنویان، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، چاپ هفتم.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسن (1374 الف). تاریخ بیهقی، تصحیح: علی‌اکبر فیاض، بی‌جا: چاپ‌خانه حیدری.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسن (1374 ب). تاریخ بیهقی، تصحیح: خلیل خطیب رهبر، تهران: مهتاب، چاپ چهارم. 
بی‌نام (1352). مجمل التواریخ والقصص، به کوشش: محمد رمضانی، تهران: کلاله خاور.
ترکمنی آذر، پروین (1390). تاریخ سیاسی شیعیان اثناعشری در ایران، قم: مؤسسه شیعه‌شناسی، چاپ چهارم.
جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر (1345). ترجمه تاریخ یمینی، به اهتمام: جعفر شعار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جعفریان، رسول (1395). تاریخ تشیع در ایران، تهران: علم، چاپ اول.
خوافی، فصیح احمد بن جلال‌الدین محمد (1340). مجمل فصیحی، تصحیح: محمود فرخ، مشهد: کتاب‌فروشی باستان، ج3.
خواندمیر (1355). دستور الوزراء، تصحیح و مقدمه: سعید نفیسی، تهران: اقبال، چاپ دوم.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه دهخدا، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1364). راحة الصدور و آیة السرور، تصحیح: محمد اقبال، حواشی و فهارست: مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
راوندی، مرتضی (1358). تاریخ تحولات اجتماعی، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، چاپ دوم، ج3.
شوشتری، نورالله (1365). مجالس المؤمنین، تهران: کتا‌ب‌فروشی اسلامیه، ج2.
طوسی، نظام‌الملک (1395). سیاست‌نامه: سیر الملوک، به اهتمام: هیوبرگ دارک، تهران: علمی‌فرهنگی، چاپ دهم.
فرخی سیستانی، علی بن جولوق (1363). دیوان، به کوشش: محمد برسیاقی، تهران: زوار.
فروزانی، سید ابوالقاسم (1384). غزنویان از پیدایش تا فروپاشی، تهران: سمت.
قزوینی رازی، عبدالجلیل (1358). نقض، تصحیح: محدث ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.
قزوینی، زکریا بن‌ محمد بن‌ محمود (1373). آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه و اضافات: جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح و تکمیل: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
کلوزنر، کارلا (1389). دیوان‌سالاری در عهد سلجوقی، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
مرعشی، ظهیرالدین (1363). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به اهتمام: برنهارد دارن، مقدمه: یعقوب آژند، تهران: دنیا.
مستوفی، حمدالله (1394). تاریخ گزیده، تهران: امیرکبیر، چاپ ششم.
مشکور، محمدجواد (1387). فرهنگ فرق اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی.
مؤید ثابتی، علی (بی‌تا). تاریخ نیشابور، تهران: انجمن آثار ملی.
نوبختی، حسن بن موسی (1391). فرق‌ الشیعة، ترجمه و تعلیقات: محمدجواد مشکور، تهران: علمی‌فرهنگی.
نیشابوری، ظهیرالدین (1332). سلجوق‌نامه، تهران: کلاله خاور. 
وکیلیان، منوچهر (1376). تاریخ آموزش و پرورش در اسلام و ایران، تهران: دانشگاه پیام نور.