تحلیل محتوای مناظرات توحیدی امام صادق(ع) با ابن‌ابی‌العوجاء

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن وحدیث دانشگاه الزهراء(س)

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء(س) تهران

3 استادیار گروه معارف دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی

چکیده

مسئله «توحید» و شبهات مطرح‌شده در این خصوص، از مهم‌ترین پرسش‌های تاریخی در طول بشریت بوده است و فرستادگان الهی تلاش‌های بسیاری برای پاسخگویی و تبیین این موضوع کرده‌اند. در پژوهش حاضر تلاش شده است با استفاده از روش «تحلیل محتوا»، موضوع چگونگی اثبات خالق و صانع و وحدانیت خداوند متعال در میان مناظرات امام صادق(ع) با ابن‌أبی‌العوجاء واکاوی شود.
ابن‌أبی‌العوجاء یکی از زندیقان معروف در عصر امام صادق(ع) با نگرش ماتریالیستی بوده که چندین مناظره جدی در موضوعات مختلف دینی با حضرت داشته است. وجه نوآوری این پژوهش استفاده روشمند از روش «تحلیل محتوا» با رویکرد کیفی به‌عنوان روشی میان‌رشته‌ای برای استخراج، طبقه­بندی و مقوله­بندی یافته­های تحقیق است. یافته­های پژوهش گویای آن است که امام(ع) در تبیین مسئله توحید از روش­ها و اصول گوناگونی بهره جسته که بر دو مبنای قواعد عقلانی و قواعد حسّی ـ تجربی استوار است. بدیهی است استخراج روش مواجهه عالمانه امام صادق(ع) با شبهه‌افکنان، می­تواند الگویی مناسب برای احتجاجات عصر کنونی در مواجهه با آرای مخالفان باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Content Analysis of Debates over Monotheism between Imām al-Ṣādiq and Ibn Abī-l-‘Awjā’

نویسندگان [English]

  • fereshteh motamad langrody 1
  • Bibisaadaat Razi Bahabadi 2
  • mohammad janipoor 3
1 دانشجوی دکتری علوم قرآن وحدیث دانشگاه الزهراء(س)
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء(س) تهران
3 استادیار گروه معارف دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی
چکیده [English]

The problem of “monotheism”—and skepticisms concerning it—has been one of the most important questions throughout the human history, and Messengers of God exerted tremendous efforts to respond to, and account for, the problem. In the present research, by deploying the method of content analysis, we try to rediscover how the creator as well as the oneness of God are proved in Imām al-Ṣādiq’s debate with Ibn Abī-l-‘Awjā’.
Ibn Abī-l-‘Awjā’ was a well-known disbeliever and materialist in the period of Imām al-Ṣādiq, and they had a number of serious debates concerning a variety of religious matters. The novelty of our research is the deployment of the method of content analysis with a qualitative approach as an interdisciplinary method for the extraction, classification, and categorization of the findings of the research. The findings show that Imām al-Ṣādiq exploited a variety of methods and principles in his account of the problem of monotheism, which are based on rational rules as well as sensory-experiential rules. Obviously, the extraction of Imām al-Ṣādiq’s scholarly encounter with skeptics can provide a right pattern for today’s debates and argumentations with opponents.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imām al-Ṣādiq
  • Ibn Abī-l-‘Awjā’
  • monotheism
  • debate
  • method of content analysis

منابع

قرآن کریم.
آمدی، سیف­الدین (2003)، ابکار الأفکار فی اصول الدین، بیروت: دار الکتب العلمیه.
باردن، لورنس (1375)، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
بحرانى اصفهانى، عبداللّه بن‌نوراللّه (بی­تا)، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحى اصفهانى، قم: مؤسسة الإمام المهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشریف.
پاکتچی، احمد و همکاران (1391)، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق(ع)، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
جوادی آملی، عبداللّه (1388)، تفسیر تسنیم، قم: نشر اسراء.
دیلمى، حسن بن‌محمد (1408)، أعلام الدین فی صفات المؤمنین‏، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام.
زرین­کوب، عبدالحسین (1369)، با کاروان اندیشه، تهران: امیر کبیر.
سبحانی، جعفر (1376)، الهیات و معارف اسلامی، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، چ۴.
سید رضی، محمد بن‌حسین (1414)‏، نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، قم: هجرت.
صدرالمتألهین، محمد (1354)، المبدأ و المعاد، تهران: انجمن فلسفه ایران.
صدرالمتألهین، محمد (1360)، الشواهد الربوبیه، حاشیه: سبزواری، مشهد: مرکز نشر دانشگاهی.
صدرالمتألهین، محمد (1419)، اسفار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدوق، محمد بن‌على (1385)، علل الشرائع‏، قم: کتاب‌فروشى داورى.
صدوق، محمد بن‌على (1398)‏، التوحید، تحقیق: هاشم‏ حسینى، قم: جامعه مدرسین.
صدوق، محمد بن‌على (1413)، من لا یحضره الفقیه‏، تحقیق: على‌اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طباطبایی، محمدحسین (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرسی، احمد بن‌علی (1403)، الإحتجاج علی أهل اللجاج، تحقیق: محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی.
طبرسى، على بن‌حسن (1385)، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، نجف: المکتبة الحیدریة.
طبرسى، على بن‌حسن (1390)، إعلام الورى بأعلام الهدى، تهران: اسلامیه‏.
طوسی، خواجه نصیرالدین (بی­تا)، قواعد العقائد، [بی‌جا]: دارالغربه.
طوسى، محمد بن‌حسن (1407)، تهذیب الأحکام، تحقیق: حسن الموسوى‏ خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیه‏.
طوسى، محمد بن‌حسن (1414)‏، الأمالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دار الثقافة.
عاملى نباطى، على من‌محمد بن‌على بن‌محمد بن‌یونس‏ (1384)، الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم‏، تحقیق: میخائیل‏ رمضان، نجف: المکتبة الحیدریة.
فیض کاشانى، محمدمحسن بن‌شاه مرتضى (1406)، الوافی‏، اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین على علیه السلام.‏
قدردان ملکی، محمدحسن (1386)، پاسخ به شبهات کلامی دفتر اول: خداشناسی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
قدردان ملکی، محمدحسن (1393)، خدا در تصور انسان، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
قزوینى، ملاخلیل بن‌غازى (1429)، صافى در شرح کافى، قم: دارالحدیث.
قمى، عباس (1414)، سفینة البحار و مدینه الحکم و الآثار، قم: اسوه‏.
کانت، امانوئل (1396)، نقد عقل محض، ترجمه: بهروز نظری، تهران: ققنوس.
کریپندورف، کلوس (1378)، مبانی روش‌شناسی تحلیل محتوا، ترجمه هوشنگ نائینی، تهران: انتشارات روش.
کلینی، محمد بن‌یعقوب (1407)، الکافی، محقق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
کراجکى، محمد بن‌على (1410)، کنز الفوائد، تحقیق: عبداللّه‏ نعمة، قم: دارالذخائر.
مازندرانى، محمد صالح بن‌احمد (1382)، شرح الکافی ـ الأصول و الروضة (للمولى صالح المازندرانی)، تحقیق: ابوالحسن‏ شعرانى، تهران، المکتبة الإسلامیة.
متولی، کاظم (1384)، افکار عمومی و شیوه­های اقناع، تهران: انتشارات بهجت.
مجلسى، محمدباقر بن‌محمدتقى (1403)، بحارالأنوار الجامعه لدرر الأخبار الأئمه الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
محمدی، علی (بی­تا)، شرح کشف المراد، [بی­جا]: دار الفکر.
مرادی، حجّت‌اللّه (1384)، اقناع­سازی و ارتباطات اجتماعی، تهران: نشر ساقی، چ۲.
مسعودی، ابوالحسن علی بن‌الحسین (1409)، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: مؤسسه دارالهجره.
مطهری، مرتضی (1375)، مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی (1393)، خدا در اندیشه انسان، تهران: انتشارات صدرا.
مفید، محمد بن‌محمد (1413)،  أمالی للمفید، تحقیق: حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری، قم: کنگره شیخ مفید.
مکارم، شیرازى، ناصر و همکاران (1374)، تفسیر نمونه‏، تهران: ‏دار الکتب الإسلامیة.
میرداماد، محمدباقر (1374)، القبسات، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
میرداماد، محمدباقر (1403)، التعلیقة على کتاب الکافی، تحقیق: مهدى‏ رجایى، قم: الخیام‏.
یعقوبی، احمد بن‌ابی‌یعقوب (بی­تا)، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.