تشیع و تاریخ اجتماعی ایرانیان در عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشجوی دکتری تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب قم

چکیده

مؤلفه‌های گوناگونی در شکل‌گیری تاریخ اجتماعی هر ملت یا پیروان هر مذهبی مؤثر است. بررسی همه‌جانبه تاریخ اجتماعی هر ملتی، نیازمند توجه به تمامی علل و عواملی است که در فرآیند شکل‌گیری تاریخ اجتماعی آنها دخالت دارد. از جمله این علل و عوامل، توجه به کارکردهای دین و مذهب است که از مؤلفه‌های بسیار تأثیرگذار در تاریخ اجتماعی و هویت جمعی ملت‌ها به شمار می‌رود. نوشتار حاضر از روش تاریخ‌نگاری مکتب آنال، و با نگاه و گرایش جامعه‌شناسانه به تاریخ، برای بررسی نقش دین و مذهب تشیع در ایران عصر صفوی بهره جسته است. مهم‌ترین دستاورد و یافته این نوشته، شناسایی و تحلیل برخی از باورها، آیین‌ها، نهادها، و نمادهای شیعی است که در فرآیند شکل‌گیری هویت جمعی ایرانیان این دوره، نقش و کارکرد مثبتی داشته است. از این‌رو این نوشتار عوامل و موضوعاتی را بررسی کرد که در عملکرد و رفتار اجتماعی ایرانیان عصر صفوی، تأثیرگذار بود و با تقویت هویت شیعی در جامعه ایرانی، از سویی زمینه جدایی آنان از جوامع غیرشیعی، و از دیگر سو مقدمات شکل‌گیری ملت و کشور شیعی مستقلی را فراهم کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Shi'a and the Social History of Iranians in the Safavid Era

نویسندگان [English]

  • Aliakbar Neekzad
  • Hussein Hamzeh
PhD Student of Shiite Studies, University of Religions and Denominations
چکیده [English]

Different factors have influenced the formation of the social history of every nation or the followers of every religion. For a multifaceted investigation of the social history of any nation, all the causes and factors which play a role in creating its social history must be taken into consideration. One of the above- mentioned causes or factors is paying attention to the functions of religions and religious denominations, which is considered as one of the highly influential components in the social history and the collective identity of nations.
This paper has used Annales Method in historiography so as to examine the role of religion as well as Shiite school of thought in Iran in Safavid era, looking at history through a sociological lens. The most significant achievement of the present research is identifying and analyzing some of the beliefs, rituals, institutions and symbols of Shiite school, which have played a positive role in creating the collective identity of Iranians in Safavid era. Therefore, the present study has explored factors and issues which had a great influence on the social behaviors and performance of Iranians in Safavid era, and strengthened the Shiite identity in Iranian society and thus separated them from non-Shiite societies on one hand, and paved the ground for the creation of an independent Shiite nation on the other.

کلیدواژه‌ها [English]

  • social history
  • Safavid Era
  • Shiite School of thought
  • Religion
  • Ritual
  • beliefs
  • institutions
  • symbols
قرآن کریم.
ابن ابی ‌جمهور (1403/1983). عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، تحقیق: مجتبی عراقی، قم: مؤسسه سیدالشهداء.
ابن أثیر، عز الدین ابی الحسن (1407). الکامل فی التاریخ، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد (بی‌تا). تاریخ ابن خلدون، بیروت: مؤسسة جمال للطباعة والنشر.
ابن کثیر، ابی الفداء الحافظ (1405). البدایة والنهایة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
اسپناقچی پاشازاده، محمد عارف (1379). انقلاب الاِسلام بین الخواص والعوام، به کوشش: رسول جعفریان، قم: دلیل.
اسکندربیک ترکمان (1382). تاریخ عالم‌آرای عباسی، تصحیح: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
اسماعیلی، صغری (1385). پژوهشی در سکه‌ها و مهرهای دوره صفوی، تهران: میراث فرهنگی.
افندی، میرزا عبدالله (1379). «تحفه فیروزه شجاعیه»، در: جعفریان، رسول (1379). مقالات تاریخی، دفتر هفتم، قم: دلیل ما.
افندی، میرزا عبدالله (1401). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم: مطبعة الخیام.
اولئاریوس، آدام (1363). سفرنامه، ترجمه: احمد بهپور، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار.
بحرانی، شیخ یوسف (1390). لولوة البحرین فی الاجازة لقرة العین، مشهد: سازمان کتاب‌خانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
براون، ادوارد (1345). تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا عصر حاضر، ترجمه: رشید یاسمی، تهران: کتاب‌خانه ابن‌سینا.
بیهقی، احمد بن الحسین (بی‌تا). سنن الکبری، بیروت: دار الفکر.
تنکابنی، میرزا محمّد (1383). قِصص العلماء، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
تهرانی، آقابزرگ (1403). الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم: اسماعیلیان.
جعفریان، رسول (1388). سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، تهران: نشر علم.
جعفریان، رسول (1379). صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
جعفریان، رسول (1384). کاوش‌هایی تازه در باب روزگار صفوی، قم: نشر ادیان.
جنابدی، میرزا بیگ (1378). روضة الصفویة، به کوشش: غلام‌رضا طباطبایی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
حر عاملی، محمد بن حسن (1414). وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث.
حکیم، سید محسن (1416). مستمسک العروة الوثقی، قم: مؤسسة دار التفسیر.
حلبی، علی‌ بن برهان الدین (1400). السیرة الحلبیة، بیروت: دار المعرفة.
خوانساری، میرزا محمد باقر (1390). روضات الجناتفی احوال العلماء السادات، قم: اسماعیلیان.
خوئی، سید ابوالقاسم (1365). مستند العروة، مقرر: مرتضی خوئی، قم: نشر لطفی.
دلاواله، پیترو (1370). سفرنامه، ترجمه: شعاع‌الدین شفا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دوانی، علی (1377). مفاخر اسلام، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
دورکیم، امیل (1383). صورت بنیانی حیات دینی، ترجمه: باقر پرهام، تهران: نشر مرکز.
راوندی، مرتضی (1382). تاریخ اجتماعی ایران، تهران: انتشارات نگاه.
روملو، حسن (1357). احسن التواریخ، تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
سایت راهنمای سکه‌های ایران، به آدرس: www.sekeha.com
سفرنامه کروسینسکی: یادداشت‌های کشیش لهستانی عصر صفوی (1707-1725) (1363). ترجمه: عبدالرزاق دنبلی (مفتون)، تصحیح: مریم میراحمدی، تهران: انتشارات توس.
سید مرتضی (علم الهدی) (1415). الانتصار، قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
سیوری، راجر (1378). ایران عصر صفوی، ترجمه: کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
شاملو، ولی‌قلی (1374). قصص الخاقانی، تصحیح و پاورقی: سید حسین سادات ناصری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
صدوق، محمد بن علی (1404). من لایحضره الفقیه، قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
صفا، ذبیح‌الله (1371). تاریخ ادبیات ایران، تهران: انتشارات فردوس.
طباطبایی، سید محمد کاظم (1409). عروة الوثقی (المحشی)، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، الطبعة الثانیة.
طبری، محمد بن جریر (1415). المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علی ‌بن أبی طالب (ع)، تحقیق: شیخ أحمد محمودی، قم: چاپ‌خانه سلمان فارسی.
طوسی، محمد بن حسن (1365). تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الاسلامیة، ج4.
طهرانی، ملا ابوبکر (بی‌تا). تاریخ جهان‌آرا، نسخه خطی دیجیتالی، تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانه ملی.
عبدی بیک (1369). تکملة الأخبار: تاریخ صفویه از آغاز تا 978 ه‍.ق.، تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی.
فقیهی، علی‌اصغر (1365). آل بویه نخستین سلسله قدرتمند شیعه، تهران: انتشارات صبا.
فیاضی، محمدانور؛ جباری، محمدرضا (1390). «نمادهای اجتماعی شیعه در عصر حضور: نمادهای زبانی»، در: تاریخ در آینه پژوهش، س8، ش29، ص137-164.
فیگوئروآ، دن گارسیا دسیلوا (1364). سفرنامه، ترجمه: غلام‌رضا سعیدی، تهران: نشر نو.
قمی، قاضی احمد (1383). خلاصة التواریخ، تصحیح: احسان اشراقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کامل الشیبی، مصطفی (1359). تشیع و تصوف، برگردان: علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
کمپفر، انگلیبرت (1360). سفرنامه کمپفر، ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
کوزر، لوئیس (1373). زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی.
مجلسی، محمد باقر (1384). بحار الانوار، تهران: المکتبة الاسلامیة.
محقق الکرکی، علی (1409). مجموعه رسائل، تحقیق: محمد حسون، قم: کتاب‌خانه مرعشی.
مدرس تبریزی، محمدعلی (1374). ریحانة الادب، تهران: انتشارات خیام.
مرعشی صفوی، میزا محمد خلیل (1362). مجمع التواریخ، تصحیح: عباس اقبال، تهران: کتاب‌خانه سنایی، کتاب‌خانه طهور.
مطهری، مرتضی (1386). خدمات متقابل اسلام و ایران، در: مجموعه آثار، ج14، تهران: صدرا.
موسی‌پور، ابراهیم (1386). «تاریخ اجتماعی: رویکردی نوین به مطالعات تاریخی»، در: تاریخ و تمدن اسلامی، ش6، ص141-156.
ناجی، محمد یوسف (1387). رساله در پادشاهی صفوی، به کوشش: رسول جعفریان، تهران: کتاب‌خانه موزه.
نجفی، محمدحسن (1368). جواهر الکلام، تحقیق: شیخ عباس قوچانی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم.
هکت، جی. جین (1390). «تاریخ اجتماعی»، ترجمه: حسن زندیه، در: تاریخ اسلام، ش45-46، ص161-182.
یافعی یمنی، عبدالله بن اسعد (1390). مرآة الجنان، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.