جایگاه تشیع در قلمرو حکومت ممالیک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری تاریخ و مدرس دانشگاه فرهنگیان اراک

2 دانشجوی دکتری تاریخ تشیع اثنی‌عشری دانشگاه ادیان و مذاهب قم و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی کمیجان

چکیده

پیشینۀ تشیع در قلمرو ممالیک (648-923ق)، به ویژه در مصر، به صدر اسلام برمی‌گردد. از دید تاریخ‌نگاران مصری، در قلمرو ممالیک، تشیع در قرن‌های نخستین، حتی با وجود سیاست‌های خشن بنی‌امیه و بنی‌العباس علیه شیعیان فراگیر بود. با روی‌کارآمدن خلافت شیعی فاطمیان، تشیع هرچه بیشتر رشد کرد. با وجود سخت‌گیری‌های جانشینان آنان، یعنی ایوبیان، به ویژه صلا‌ح‌الدین، تشیع همچنان، تا اوایل عهد حکومت ممالیک، پرطرف‌دار و فعال بود؛ اما با روی‌کارآمدن ممالیک و اقداماتشان، در پایان این سلسله اثر چندانی از تشیع باقی نمانده بود. این مقاله به دنبال پاسخ این است که چرا تشیع در قلمرو ممالیک، با وجود سقوط خلافت عباسی به دست مغولان، از رشد و گسترش لازم باز ماند و نتوانست همانند مناطقی چون عراق و ایران گسترش یابد؟ به نظر نفوذ برخی از فقیهان حنبلی و مخالفان سنتی شیعیان در دربار ممالیک، جنگ‌های طولانی ایلخانان بعضاً متشیع با ممالیک، احیای خلافت عباسی در قاهره و... در توقف رشد تشیع تأثیرگذار بوده است. در این مقاله، به بررسی و تحلیل این عوامل خواهیم پرداخت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Status of Shiite Islam in the realm of Mamalik

چکیده [English]

Background of Shi’ism in Sirya and Egypt can be traced to the earliest Islam. Egyptian historians such as Maghrizi and Ibn Taghriberdi believed Siite Islam was present and active in the early centuries in the mentioned areas. The severe and harsh policies of Sunni rules such as Ummayads, Abbasids and, in particular, Ayyubids couldn’t reduce their great role. But because of the Mamalik activities against the Shiites; their number decreased extremely at the end of Mamalik era, according to Egyptian contemporary historian. This article studies the question “why Shiism could not progress after the downfall of Abbasids Caliphate”.It seems that influence of some Hanabalite scholars in Mamalik court, the long hostility between Mamalik and Iran Ilkhanids in Iran and finally Caliphate revival in Cairo by Baybars had important role in this regard.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shi’ism
  • Mamalik
  • Hanabites
  • Egypt
  • Ilkhanids
  • Baybars
ابن ایاس، محمد بن احمد (2005م). بدائع الزهور فی وقائع الزهور، ج2، بی‌جا: مکتبة مدبولی.
ابن‌تغری بردی، یوسف بن تغری بردی (1352و1355ق/1936م). النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج4و7، قاهره: دارالکتب المصریة.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی (1349ق). الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج2و3، حیدرآباد: دایرة ‌المعارف العثمانیة.
ابن‌خلکان، احمد بن محمد (بی‌تا). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، ج5، بیروت: دارالنفافة.
ابن‌شَدقَم، حسن بن علی (1279ق). تحفة الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناء الائمة الاطهار، ج2، تهران: میراث المکتوب.
 ابن‌فضل اللّه عمری، احمد بن یحیی (1312ق). التعریف بالمصطلح الشریف، قاهره: مطبعة العاصمة.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1351ق). البدایة و النهایة فی التاریخ، ج13و14، قاهره: مطبعة السعادة.
بروکلمان، کارل (1383ش). تاریخ ملل و دول اسلامی، ترجمۀ هادی جزائری، تهران: انتشارات علمی ‌و فرهنگی.
جعفریان، رسول (1384ش). آثار اسلامی ‌مکه و مدینه، تهران: مشعر.
حسن، ابراهیم حسن (1988م). تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب و مصر و سوریه و بلاد العرب، قاهره: مکتبة النهضة المصریة.
حسینی تربتی، ابوطالب (1342ش). تزوکات تیموری، تهران: از روی چاپ1773 اکسفورد، کتاب‌فروشی اسلامی.
داداش‌نژاد، منصور (1388ش). «تحلیل تاریخ‌نگاری اهل‌سنت در موضوع سیره و زندگی دوازده امام از قرن هشتم تا پایان قرن نهم هجری»، پایان‌نامۀ دکتری تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان.
رجبی، محمدحسین (1382ش). «محمد بن‌ ابی‌حذیفه»، تاریخ اسلام، شمارۀ 15، ص25-38.
زرکلی، خیرالدین (بی‌تا). الاعلام (قاموس تراجم الاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین)، ج7، چ3، بیروت: دارالعلم الملایین.
سلیم، محمود رزق (1962م). عصر سلاطین الممالیک و نتاجه العلمی و الادبی، ج1، قاهره: المطبعة النموذجیة.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر (1967م). حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهرة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج1، قاهره: مطبعة الحلبی.
شبارو، عصام محمد (1388ش). دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنها در تاریخ اسلام، ترجمۀ شهلا بختیاری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
شیبی، کامل‌مصطفی (1374ش). تشیع و تصوف، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، تهران: امیرکبیر.
 طقّوش، محمدسهیل (1380ش). دولت ایوبیان، ترجمۀ عبداللّه ناصری طاهری، قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه.
 ـــــــــــــ (1420ق/ 1999م). تاریخ الممالیک فی المصر و بلاد الشام، بیروت: دارالنفائس.
عاشور، سعید عبدالفتاح (بی‌تا). مصر و الشام فی عصر الایوبیین و الممالیک، بیروت: دارالنهضة العربیة.
عبادی، احمد مختار (1995م). فی تاریخ الایوبیین و الممالیک، بیروت: دارالنهضة العربیة.
قاسم، قاسم عبده (1415ق). عصر سلاطین ممالیک، قاهره: دارالشروق.
قَلقَشَندی، احمد بن علی (1313ق). صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، ج13، قاهره.
لاپیدوس، آیرا ماروین (1381ش). تاریخ جوامع اسلامی، ترجمۀ علی بختیاری‌زاده، تهران: انتشارات اطلاعات.
محمدحسین، عبدالمنعم (بی‌تا). جوانب من تاریخ مصر فی عصری الایوبیین و الممالیک، دارالمعرفة الجامعیة.
مدرسی‌طباطبایی، حسن(1388)، «وضع شیعه در عهد ممالیک»، در
http://tazkereh.Keteban.com/entry519.html.
مرغی، جاسم عثمان (1412ق). الشیعة فی مصر، تهران: مؤسسة الوفاء.
مظفر، محمدحسین (1386ش). تاریخ شیعه، ترجمۀ محمدباقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
مقریزی، احمد بن علی (1270ق/ 1835م). المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار (المعروف باخطط المقریزیه)، ج2، قاهره: بولاق.
 ـــــــــــــ (1936م). السلوک لمعرفة الدول الملوک، ج1،به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره: مطبعة دارالکتب المصریة.
ـــــــــــــ (بی‌تا). الخطط، ج1، بغداد: بی‌جا (چاپ افست).
 منصوری، بیبرس (1413ق/ 1993م). مختار الاخبار (تارخ الدولة الیوبیة و دولة الممالیک البحریة حتی سنة 702ه)، با مقدمه و تحقیق عبدالحمید صالح حمدان، قاهره: الدار المصریة اللبنانیة.
میرجعفری، حسین(1386). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورۀ تیموریان و ترکمانان، چ6، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
میکل،‌ آندره؛ لوران، هانری لوران (1381ش). اسلام و تمدن اسلامی، ترجمۀ حسن فروغی، ج1، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
ناصری طاهری، عبداللّه (1375ش). مقدمه‌ای بر تاریخ سیاسی‌ـ‌اجتماعی شمال آفریقا از آغاز تا ظهور عثمانی‌ها، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد.
وردانی، صالح (1414ق). الشیعة فی مصر فی الامام علی(ع) حتی الامام الخمینی، قاهره: مکتبة مدبولی الصغیر.
Muir, William (1896). The Mamluke or Slave Dynasty of Egypt, London: Smith, Elder & Co. 15 Water. Place.