چگونگی و عوامل تغییر رویکرد صفویه از تصوف به تشیع

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه ادیان و مذاهب

2 دانشجوی دکتری شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

بررسی تاریخ تحولات دولت صفویه از مباحث مهم و مطرح در تاریخ تحولات ایران است. عده‌ای صوفی‌منش و قزلباش در تاریخ این مرزوبوم مجال ظهور و بروز پیدا کردند و حکومتی را بنیان نهادند که فقهای شیعه در اصل تأسیس آن نقشی نداشتند. با این همه درگذر زمان فقیهان شیعی نقش‌های کلیدی را به عهده گرفتند و مذهب تشیع را با رویکرد فقهی و کلامی رسمیت بخشیدند. فرایند و چگونگی رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور، از همان ابتدای تشکیل حکومت به‌عنوان مهم‌ترین ویژگی‌های حکومت صفویان با قدمتی بیش از دویست سال از ظهور شاه اسماعیل اول(907-930قمری) تا آخرین پادشاه آنها یعنی شاه سلطان حسین
(1105-1135 قمری) از جمله مباحث مهم و درخور توجه عصرصفوی است که پژوهش دربارة آن ضروری می‌نماید. مهم بررسی علل و سیر تحولات چنین رویدادی است که یک‌به‌یک دست در دست هم داده و بستر لازم را برای گذر از تصوف به تشیع فراهم می‌سازد.
نوشتار حاضر تحقیقی است به روش کتابخانه‌ای و مطالعه اسنادی که به بررسی برخی از علل سیاسی و اجتماعی و فکری این رویداد پرداخته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Process and Factors in the Safavids’ Conversion from Sufism to Shiism

چکیده [English]

One of the most significant eras throughout the history of Iran is that of the Safavids during which some Qizilbash Sufis of this land founded a government with no role for the Shiite clergymen in the beginning. However, these clergymen, gradually achieving some key positions inside the government, made Shiism as the official religion of the state. The process of formalizing Shiism is the most important feature of the Safavid state, dating over 200 years, from Shah Ismail I (907-930 AH) to Shah Sultan Husein (1105-1135 AH), the last king of this dynasty. Through documental studies, this article seeks to examine some of the social-political and intellectual causes of such an event.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shiism
  • Sufism
  • Safavid
  • Qizilbash
  • Anatoly
  • Shia-Sufi relation
  • Process of Sufis’ degeneration
  1. تهرانی، آقا بزرگ(1408ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان.
  2. آملی، حیدر بن علی(1368ش). جامع الاسرار و منبع الانوار به انضمام نقد النقود فی معرفه الوجود، مصحح عثمان اسماعیل یحیی، چ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
  3. بطروشفسکى، ایلیا پاولویچ(1354ش). اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، چ چهارم،تهران، پیام.
  4. اقبال آشتیانی، عباس(1365ش). تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران، امیرکبیر.
  5. براون، ادوارد(1369ش). تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا عصر حاضر، ترجمه بهرام مقدادی، چاپ اول، تهران: مروارید.
  6. بحرانی، یوسف بن احمد(بی تا). لؤلؤه البحرین، چاپ دوم، قم: موسسه آل البیت.
  7. پارسا دوست، منوچهر(1381ش). شاه تهماست اول، چاپ دوم، تهران: انتشار.
  8. جمعی از مؤلفان(1388ش). تاریخ وجغرافیای تصوف، چاپ اول، تهران: نشر کتاب مرجع.
  9. جعفریان، رسول(1379ش). صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، چاپ اول، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  10. ـــــــــــــــ(1370ش). دین و سیاست در دورة صفوی، چاپ اول، قم: انصاریان.
  11. حنا فاخوری و خلیل جر(1381ش). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمة عبدالحمید آیتی، چ ششم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

12. خمینی(امام)، روح‌الله(1379ش). قدر‌ت روحانیت و خدمات سیاسی، علمی و مذهبی علمای شیعه»(دهم آبان 1356 / هجدهم ذی‌القعده 1397) صحیفه امام، چاپ سوم، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار.

  1. موسوی بجنوردی، کاظم(1390ش). دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ذیل حاج بکتاش ولی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
  2. رستمی، عادل(1385). مناسبات تشیع و تصوف در آناتولى و تأثیر آن بر همگرایى صفویان و ترکمانان این منطقه، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، شماره12
  3. زرین‌کوب، عبدالحسین(1389ش). ارزش میراث صوفیه، چاپ چهاردهم، تهران: امیر کبیر.
  4. ــــــــــــــــــــــ(1362ش). دنبالة جستجو در تصوف ایران، چاپ اول، تهران: امیرکبیر.
  5. ــــــــــــــــــــــ (1385ش). جستجو در تصوف ایران، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
  6. سیوری، راجر(1388ش). ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، چاپ هیجدهم، تهران: نشر مرکز.
  7. سیوری و دیگران(1380ش). صفویان، ترجمه یعقوب آژند، چاپ اول، تهران: مولی.
  8. سیبیلا شوستر والسر(1364ش). ایران صفوی از دیدگاه سفرنامه‌های اروپاییان، ترجمة غلام‌رضا ورهرام، چاپ اول، تهران: امیرکبیر.
  9. شاردن، ژان(1388ش). دائرة‌المعارف تمدن ایران سیاحتنامه شاردن، ترجمة محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
  10. الشیبی، کامل مصطفی(1982م). الصله بین التصوف و التشیع، چ سوم، بیروت: دار الاندلس.
  11. ــــــــــــــــــــ(1385ش). تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلوا، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
  12. شیرازی، صدرالدین محمد(1381ش). کسرالأصنام الجاهلیه، تهران: بنیاد حکمت.
  13. صفا، ذبیح‌الله(1382ش). تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.
  14. صفت گل، منصور(1381ش). ساختار نهاد و اندیشة دینی در ایران صفوی، چاپ اول، تهران: مؤسسة خدمات فرهنگی رسا.
  15. غنی، قاسم(1386ش). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، چاپ اول، تهران: هرمس.
  16. کیانی، محسن(1380ش). تاریخ خانقاه در ایران، چاپ دوم، تهران: طهوری.
  17. گورلپینارلی، عبدالباقی(1378ش). ملامت و ملامتیان، ترجمه توفیق هاشم سبحانی، تهران: روزنه.
  18. ــــــــــــــــــــ(1384ش). مولانا جلال‌الدین، ترجمة توفیق هاشم سبحانی، چاپ چهارم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  19. لاپیدوس، ایرا. ام(1376ش). تاریخ جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هیجدهم، ترجمة محمود رمضان‌زاده، چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.
  20. لاکهارت، لارنس(1344ش). انقراض سلسلة صفویه، ترجمة اسماعیل دولتشاهی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

33. نجفی، موسی، موسی فقیه حقانی(1388ش). تاریخ تحولات سیاسی ایران، بررسی مؤلفه‌های دین، حاکمیت، مدنیت و تکوین دولت ـ ملت در گستره هویت ملی ایران، چ ششم، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

  1. مزاوی، میشل م.(1363ش). پیدایش دولت صفوی، ترجمة یعقوب آژند، چاپ اول، تهران: نشر گستره.
  2. معصوم شیرازی، محمد، «معصوم علی‌شاه»(بی­تا). طرائق الحقایق، تصحیح محمد جعفر محجوب، چ دوم، تهران: انتشارات سنایی.
  3. مجلسی، محمد باقر(بی تا) الف. عین‌الحیوة، انتشارات علمیه اسلامیه.
  4. ـــــــــــــــــ(بی تا)ب. حق‌الیقین، تهران: اسلامیه.
  5. ـــــــــــــــــ(1362ش). اعتقادات دین اسلام، چاپ دوم، مترجم و ناشر سید باقر نجفی یزدی.
  6. مطهری، مرتضی(1377ش). مجموعه آثار جلد14(خدمات متقابل اسلام و ایران)، چاپ سوم، تهران: صدرا.
  7. بی­نا(1384ش). مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، چاپ اول، تبریز، ستوده.

میرجعفری، حسین(1386ش). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورة تیموریان و ترکمانان، چاپ ششم، تهران: سمت