مناسبات نظری و عملی تصوف و اسماعیلیه از آغاز تا سقوط الموت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ و فرق تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 استادیار گروه شیعه شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب قم،

3 دانشیار گروه شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

4 استادیار گروه تاریخ و فرق تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

ارتباط اسماعیلیان با تصوف در تحقیقات مختلف غالباً در زمانی پس از سقوط الموت گزارش شده است؛ درحالی‌که گزارش‌هایی از مناسبات نظری و عملی این دو گروه پیش از آن زمان وجود دارد؛ درنتیجه این مسئله قابل بررسی است که نخستین ارتباط جوامع اسماعیلی با تصوف چه زمانی بوده است؟
این نوشتار با بررسی منابع و گزارش‌های تاریخی تا پیش از سقوط الموت نشان می‌دهد با شروع نهضت ترجمه که اندیشه‌‌های وحدت وجودی ارسطو میان جوامع مسلمان راه یافت؛ اسماعیلیان نخستین جزء متأثران این اندیشه بودند و ابتدا همراه با جریان‌های باطنی و سپس هم‌نوا با برخی اندیشه‌های حلاج ـ صوفی قرن چهارم ـ عقاید و مناسک خود را شکل دادند؛ آثار نخستین اندیشمندان اسماعیلی، تقیدات صوفیانه برخی از ائمه فاطمی، دوره اعلان قیامت الموت و برگزاری آداب و مناسک صوفی در دربار از مظاهر این ارتباط و مناسبات است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Theoretical and Practical Relationships between Sufism and Ismailism from the Beginning to the Fall of Alamut

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Aghaya 1
  • mohamad javdan 2
  • Hamidreza Shariatmadari 3
  • Ali Mousavinejad 4
1 PhD student, Department of Shiite Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Assistant professor, Department of Shiite Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
3 Associate professor, Department of Shiite Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
4 Assistant professor, Department of Shiite History and Sects, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

The historical connection between Ismailism and Sufism can be traced back to a period preceding the fall of Alamut. Nevertheless, it is important to note that there exist accounts documenting theoretical and practical associations between these two groups even prior to this era. Therefore, it is crucial to explore the earliest instances when Ismaili communities began establishing connections with Sufism. This article considers historical sources and accounts preceding the fall of Alamut, showing that with the beginning of the translation movement when Aristotle’s idea of the unity of being entered Muslim communities, Ismailists were the first to be influenced by the idea. They formed their own beliefs and rites first in association with Bāṭin movements and then with certain Sufi ideas of Ḥallāj in the fourth century AH. This association is manifested in the first works by Ismaili intellectuals were Sufi immitations of certain Fatimid Imams, the period of the declaration of uprising in Alamut, and performance of Sufi rites and practices in their royal courts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ismailism
  • Sufism
  • Nazaris
  • Alamut
  1. ابن‌اثیر، عزّالدین بن اثیر (1386 ق)؛ الکامل فی التاریخ؛ بیروت: دار صادر.
  2. ابن‌ندیم بغدادی، ابوالفرج محمد بن اسحاق (1430 ق)؛ کتاب الفهرست؛ لندن: مؤسسه فرقان التراث الاسلامی.
  3. ابوعزالدین، نجلا م (1372)؛ تحقیقی جدید در تاریخ، مذهب و جامعه دروزیان؛ ترجمه: احمد نمایی؛ چ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.
  4. پاریزی باستانی، محمدابراهیم [بی‌تا]؛ سیر تحولات مذهبی در کرمان؛ دانشکده علوم و ادبیات انسانی، گروه آموزشی تاریخ.
  5. تامر، عارف (1991 م)؛ تاریخ الدعوه الاسماعیلیه - الدوله النزاریه؛ چ اول، [بی‌جا]: نشر الریاض.
  6. تدین، عطاءالله (1378)؛ نقش‌آفرین الموت؛ چ اول، تهران: انتشارات تهران.
  7. حیدرخانی (مشتاقعلی)، حسین (1368)؛ فوائح الجمال و فواتح الجمال؛ چ اول، [بی‌جا]: انتشارات مروی.
  8. دفتری، فرهاد (1376)؛ تاریخ و عقاید اسماعیلیه؛ ترجمه: فریدون بدره‌ای؛ چ دوم، تهران: نشر فرزان.
  9. ـــــــــــــ (1393)؛ تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه؛ ترجمه: فریدون بدره‌ای؛ چ اول، تهران: نشر فرزان.
  10. دورانت، ویل (1335)؛ تاریخ فلسفه؛ ترجمه: عباس زریاب خویی؛ تهران: کتابخانه دانش.
  11. روژه، آرنالدز (1370)؛ مذهب حلاج؛ ترجمه: عبدالحسین میکده؛ تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
  12. زرین‌کوب، عبدالحسین (1383)؛ تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن؛ ترجمه: مجدالدین کیوانی؛ تهران: [بی‌نا].
  13. ـــــــــــــــــــ (1385)؛ جستجو در تصوف ایران؛ تهران: امیرکبیر.
  14. زیدان، جرجی (1372)؛ تاریخ تمدن اسلام (جلد اول تا سوم)؛ ترجمه و نگارش: علی جواهرکلام؛ چ هفتم، تهران: امیرکبیر.
  15. سجادی، ضیاء‌الدین (1384)؛ مقدمه‌ای بر عرفان و تصوف؛ چ یازدهم، تهران: انتشارات سمت.
  16. سجستانی، ابویعقوب (1358)؛ کشف المحجوب؛ تهران: کتابخانه طهوری.
  17. سلیمان بن حیدر (1397)؛ شرح قصیده شجره نسب ائمه اسماعیلی نزاری مؤمنی؛ ترجمه: علی‌اکبر ضیایی؛ چ اول، [بی‌جا]: نشر بین‌المللی امین.
  18. شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم (1364)؛ الملل و النحل؛ منشورات شریف رضی؛ چ سوم، قم: چاپخانه امیر.
  19. شیبی، کامل مصطفی (1982 م)؛ الصلة بین التصوف و التشیع؛ چ دوم، مصر - قاهره: دار المعارف.
  20. صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1375)؛ الأمالی؛ چ اول، قم: مرکز الطباعة والنشر فی مؤسسة البعثة.
  21. طوسی، خواجه نصیرالدین (1361)؛ اوصاف الاشراف؛ تصحیح: نجیب مایل هروی؛ مشهد: انتشارات امام.
  22. طوسی، محمد بن حسن (1404 ق)؛ اختیار معرفه الرجال (رجال کشی)؛ تصحیح و تعلیق: میرداماد استرآبادی؛ تحقیق: سیدمهدی رجائی؛ قم: موسسه آل البیت لاحیاء التراث.
  23. عالم‌زاده، هادی و رضا کوهکن (1384)؛ «مسئله جابری (نوع‌شناسی اشارات جابر بن حیان به امام جعفر صادق)»، نشریه اسلام‌پژوهی، ش 1.
  24. قفطی، علی بن یوسف (2005 م)؛ اخبار العلماء بأخبار الحکماء؛ محقق: ابراهیم شمس‌الدین؛ چ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  25. کبیری، کامبیز (1398)؛ «غار میلک الموت خلوتگاه صوفی، تاریخ و هنر ایران باستان»؛ اولین کنفرانس ملی دوسالانه باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران.
  26. کرمانی، ناصرالدین منشی (1328)؛ سمط العلی للحضره العلیا (در تاریخ قراختائیان کرمان)؛ تصحیح: عباس اقبال؛ تهران: [بی‌نا].
  27. لطفی، محمدحسن (1390)؛ ارسطو متافیزیک (مابعدالبیعه)؛ چ سوم، تهران: نشر طرح نو.
  28. لوئیس، برنارد و مجموعه نویسندگان (1363)؛ اسماعیلیان در تاریخ؛ ترجمه: یعقوب آژند؛ چ اول، تهران: انتشارات مولی.
  29. مایر، فریتس (1380)؛ «اسماعیلیه و عرفان در قرون ششم و هفتم هجری»؛ ترجمه: مهرآفاق بابیوردی؛ نشریه معارف، دوره 18، ش 2.
  30. مرعشی، سیدظهیرالدین (1364)؛ تاریخ گیلان و دیلمستان؛ تصحیح و حواشی: منوچهر ستوده؛ چ دوم، تهران: مؤسسه اطلاعات.
  31. نصر، سیدحسین (1382)؛ جاودان خرد (مجموعه مقالات سیدحسین نصر)؛ به اهتمام: سیدحسن حسینی؛ چ اول، تهران: سروش.
  32. نوایی، امیرعلیشیر (1363)؛ مجالس النفائس؛ به کوشش: علی‌اصغر حکمت؛ تهران: کتابخانه منوچهری.
  33. نوبختی، ابومحمد حسن بن موسی (1439 ق)؛ فرق الشیعه (فرقه‌های شیعه از آغاز تا پایان سده سوم هجری)؛ تحقیق: سیدکاظم موسوی؛ چ اول، بغداد: مجمع امام حسین (ع).
  34. هادی‌نیا، محبوبه (1388)؛ «مکاتب گنوسی؛ خواستگاه و اعتقادات»؛ پژوهشنامه ادیان، سال سوم، ش 5.
  35. همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1386)؛ جامع التواریخ (تاریخ اسماعیلیان)؛ تصحیح: محمد روشن؛ چ اول، تهران: نشر دبیرخانه عالی اطلاع‌رسانی - مؤسسه میراث مکتوب.