تطورات کاربست عقل در دین در مقایسۀ نظرات سیدمرتضی و خواجه نصیرالدین طوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تخصصی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

3 کارشناسی ارشد معارف اسلامی و فلسفه، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

عقل یکی از منابع چهارگانۀ تفکر، استنباط و معرفت شیعی است. تاریخ اندیشگیِ‌ شیعه گواه است که این منبع از ابعاد گوناگون و از جمله به لحاظ کاربست در کلام و معارف، تطورات مختلفی را گذرانده است. مروری بر تاریخ تفکر شیعه نشان می‌دهد در کاربرد عقل، طیف گسترده‌ای از نظرگاه‌ها، از عقل‌گرایی حداقلی تا عقل‌گرایی حداکثری وجود دارد که به نظر می‌رسد نماد و نمایندۀ آن، جناب سیدمرتضی است. سیدمرتضی از مفاخر و چهره‌های برجسته عقل‌گرایی شیعه و بلکه اسلام در قرن پنجم هجری بود که بیشترین تأثیر را در تاریخ‌ تفکر شیعی گذاشت. کلام شیعه دست‌کم تا قرن ‌نهم تحت‌ تأثیر مکتب بغداد به روایت سیدمرتضی بوده ‌است.
به‌یقین در این امتداد، خواجه ‌نصیرالدین ‌طوسی نقطه عطف دیگری است. تأثیر او در کلام‌ شیعی را هم در فلسفی‌کردن کلام می‌توان جست هم در مدرسی‌کردن کلام ‌شیعه بارز است. نشان‌دادن تحولات کلامی شیعه در روش‌شناسی و در شیوۀ تعامل با عقل با محوریت و بررسی مقایسه‌ای سید‌مرتضی و خواجه‌نصیرالدین‌طوسی، رسالتی است که این مقاله می‌جوید. این تحقیق در نظر دارد که با لحاظ شاخصه‌‌های عقل‌گرایی، این دو دانشمند برجسته شیعه را مورد بررسی و سنجش قرار دهد. از مهم‌ترین کاربست‌های عقل در حل برخی از بحران‌های معرفتی عصر حاضر می‌توان به منبع معتبر در معرفت‌شناسی، نسبت عقل با اصل‌ تکلیف و نسبت و رابطه عقل با دین اشاره‌کرد.
آنچه از منابع موجود در این رسالۀ تحقیقی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، رسائل و تنزیه الانبیاء سید‌مرتضی و در آثار خواجه قواعد العقائد و تجرید الاعتقاد است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Developments of the Employment of Reason in Religion: A Comparison of the Views of al-Sayyid al-Murtaḍā and Khwāja Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī

نویسندگان [English]

  • HAMIDREZA SHABBOOIE 1
  • HAMIDREZA shariatmadari 2
  • mohammad qomi oili 3
1 PhD, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Assistant professor, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
3 MA, Islamic Teachings and Philosophy, Kharazmi University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Reason is one of the four sources of Shiite knowledge, inference, and thoughts. The Shiite intellectual history bears witness to the fact that this source has gone through various developments in different aspects, including its employment in kalām (theology) and religious doctrines. A survey of the history of Shiite thought demonstrates that there is a wide range of theories about the use of reason, from minimal rationalism to maximal rationalism. The latter seems to be prominently represented by al-Sayyid al-Murtaḍā. He was a prominent figure in Shiite rationalism, and even Islam, in the fifth century AH, and was largely influential on Shiite intellectual history. Shiite kalām was impacted by the School of Baghdad, as formulated by al-Sayyid al-Murtaḍā, at least until the ninth century AH. Undoubtedly, Khwāja Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī is another turning point in this regard. His impact on Shiite kalām can be seen in turning kalām into a branch of philosophy and in his scholastic approach to Shiite kalām. This article seeks show the developments of Shiite kalām in terms of its methodology and interactions with reason through a comparative study of the works of al-Sayyid al-Murtaḍā and Khwāja Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī. This research takes into consideration the characteristics of rationalism and then evaluate the work of these two prominent Shiite scholars. A major application of reason in solving some of the contemporary epistemic crises is as a valid source in epistemology, the relationship between reason and religious obligation, and the relationship between reason and religion. Among the available sources, we focus on al-Sayyid al-Murtaḍā’s Rasāʾil and Tanzīh al-anbiyāʾ, and Khwāja Naṣīr’s Qawāʿid al-ʿaqāʾid and Tajrīd al-iʿtiqād.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Reason
  • Shia
  • al-Sayyid al-Murtaḍā
  • Khwāja Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī
  • kalām
  1. * قرآن کریم

    1. اقبال، عباس (1345)؛ خاندان نوبختی؛ تهران؛ انتشارات طهوری.
    2. جبرئیلی، محمدصفر (1395)؛ سیر تطور کلام شیعه؛ دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
    3. رضایی، محمدجعفر (1396)؛ معنا و منزلت عقل در کلام امامیه؛ قم: نشر دار الحدیث.
    4. سیدمرتضی، ابوالقاسم علی ابن الحسین (1425 ق)؛ انقاد البشر من الجبر و القدر؛ قم: مجمع الذخایر اسلامی.
    5. ــــــــــــــــــ (1393)؛ تنزیه الانبیاء؛ ترجمه: امیر سلیمانی رحیمی؛ مشهد: آستان قدس رضوی، به‌نشر.
    6. ــــــــــــــــــ (1411 ق)؛ الذخیرة فی العلم الکلام؛ محقق: سیداحمد حسینی؛ قم: مؤسسه نشر اسلامی.
    7. ــــــــــــــــــ (1405 ق)؛ مجموعه رسایل؛ مقدمه و اشراف: سیداحمد حسینی و سیدمهدی رجایی؛ قم: دار القرآن الکریم.
    8. شیروانی، علی (1389)؛ ترجمه و توضیح کشف المراد؛ ج دوم، قم: دار العلم.
    9. طوسى‏، خواجه نصیرالدین (1361)؛ أساس الاقتباس؛ تهران: دانشگاه تهران‏.
    10. ــــــــــــــــــ (1407 ق)؛ تجرید الاعتقاد؛ تحقیق: حسینى جلالى‏؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
    11. ــــــــــــــــــ (1405)؛ تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل؛ بیروت: دار الأضواء.
    12. ــــــــــــــــــ (1373)؛ رساله آغاز و انجام؛ شرح و تعلیقات: علامه حسن‌زاده آملی؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    13. کمپانی‌زارع، مهدی (1391)؛ «ابوحامد غزالی و تأویل؛ بررسی رویکرد غزالی به تأویل با نگاهی به رساله قانون التأویل»؛ کتاب ماه فلسفه، ش 59؛ تهران: خانه کتاب.
    14. نعمه، عبدالله (1367)؛ فلاسفه شیعه؛ ترجمه: سیدجعفر غضبان؛ تهران: آموزش انقلاب اسلامی.
    15. احمدنژاد، امیر و زهرا کلباسی (1398)؛ «قواعد تفسیری سیدمرتضی در تنزیه الانبیاء»؛ همایش کنگره بین المللی هزاره سید مرتضی علم الهدی.