امامت زیدیه در منابع کهن زیدیان ایران: جزء‌پژوهی نسخه‌های خطی کتاب الإبانة

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری فرقه‌های شیعه، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 استادیار گروه تفسیر و علوم قرآن، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

3 استادیار گروه تاریخ و فرق تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

از مهم‌ترین مسائل کلامی که در فرقه‌های مختلف شیعه با تفاوت‌های بسیار مطرح شده، مسئله امامت است. جایگاه امام و شئون مربوط به امامت در برخی فرقه‌های شیعه با تبیینی غالیانه همراه بوده و در برخی دیگر با تقصیر و فروکاستن شأن و منزلت امام بیان شده است. در این میان رویکرد پیروان مذهب زیدیه به مسئله امامت به عنوان شاخه‌ای مهم و تأثیرگذار همواره محل توجه ویژه پژوهشگران بوده است. در این جستار به صورت خاص به رویکرد زیدیان منطقه شمال ایران و مهم‌ترین شخصیت آنان، یعنی ناصر کبیر (متوفای 304 ه.ق.) توجه کرده و مباحثی همچون تعریف امامت، ضرورت وجود امام و دلایل آن، راه‌های شناخت امام، تفاوت امامان منصوص و امامان دعوت، شرایط و وظایف امامان دعوت، امکان دو امام هم‌زمان و ... بررسی شده است. این کار با مراجعه به نسخه‌های مخطوط الإبانة انجام شده است؛ نسخه‌هایی که تاکنون توفیق چاپ و نشر نیافته و در عین حال از مهم‌ترین متون زیدیان شمال ایران و منعکس‌کننده دیدگاه‌های ناصر کبیر و پیروان مکتب ناصریه زیدیه است. متن الإبانة، که کتابی فقهی است، نوشته ابوجعفر محمد بن یعقوب هوسمی، از دانشمندان برجسته زیدیه ایران در قرن پنجم، است. پس از تألیف این کتاب فُقها و دانشمندان زیدی این منطقه در چند قرن حواشی و تعلیقات بسیار بر آن افزودند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Imamate of Zaydis in Ancient Iranian Zaydi Sources: A Partial Study of the Manuscripts of Kitab al-Ebana

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Salehi 1
  • Hadi Nasiri 2
  • Seyyed Ali Musawinejad 3
1 PhD Student of Shia Sects, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Assistant Professor, Department of Quranic Interpretation and Sciences, University of Quranic Sciences and Teachings, Qom, Iran
3 Assistant Professor, Department of History and Shiite Sects, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

Imamate is one of the most important theological issues raised in different Shia sects with many differences. The position of Imam and matters related to Imamate in some Shia sects have been accompanied by exaggerated explanations, and in others, they have been expressed by belittling and degrading the dignity of the Imam. In the meantime, the approach of the followers of Zaydism to Imamate as an important and influential issue has always been the focus of special attention of researchers. This article has paid particular attention to the approach of the Zaydis of the northern region of Iran and their most important figure, Naser Kabir (d. 304 A.H.), and has examined such issues as the definition of Imamate, the necessity of Imam's existence and the reasons, the ways of knowing the Imam, the difference between designated imams and imams of invitation, the conditions and duties of the imams of invitation, the possibility of two imams at the same time, etc. The research has been done by referring to the manuscripts of Al-Ebana, the copies of which have not been published yet, though they are among the most important texts of the Zaydis of northern Iran and reflect the views of Naser Kabir and the followers of the Naseriyah School of Zaydism. Al-Ebana, as a jurisprudential book, was written by Abu Jafar Mohammad ibn Yaghub Hosami, one of the prominent Zaydi scholars in Iran in the fifth century. After writing the book, the Zaydi jurists and scholars of this region added many annotations and notes to it over several centuries.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zaydism
  • Imamate
  • Naser Kabir
  • Abu Jafar Hosami
  • Al-Ebana
قرآن کریم.
آربری، آرثر. ج. (1962). فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة تشستربیتی، ترجمه: محمود شاکر سعید، عمان: المجمع الملکی لبحوث الحضارة الاسلامیة (مؤسسة آل البیت (ع)).
آقابزرگ تهرانی، محمد محسن (1403). الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت: دار الاضواء‍.
ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله (1385). شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1362). الخصال، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
تنهجی، حاجی حسین (بی‌تا). کتاب السیر، نسخه خطی مکتبة کاشف الغطاء، شماره 1573.
جعفریان، رسول؛ لواسانی، سید محمدرضا (1392). «رساله اثبات وجود صاحب‌الزمان نوشته شیخ بهایی»، در: آیینه میراث، ش52، ص63-84.
جمعی از نویسندگان (1381). امامت‌پژوهی، زیر نظر: محمود یزدی مطلق (فاضل)، مشهد: دانشگاه علوم رضوی.
حائری، عبدالحسین (1346). فهرست نسخه‌های کتاب‌خانه مجلس شورای ملّی، تهران: چاپ‌خانه مجلس.
حسینی اشکوری، سید احمد (1373). فهرست نسخه‌های خطی کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی، ج23.
حسینی اشکوری، سید احمد (1413). مؤلفات الزیدیة، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1357). فهرست نسخه‌های خطی کتاب‌خانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران: دانشگاه تهران، ج16.
سبحانی، جعفر (1424). بحوث فی الملل والنحل، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع).
شرف الدین، علی بن عبد الکریم (1414). «الزیدیة: الطائفة والمذهب»، در: الموسم، العدد 18.
شهاری، ابراهیم بن قاسم (1421). طبقات الزیدیة الکبری، تحقیق: عبد السلام بن عباس وجیه، عمان: مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة.
شهردویر، ابوالفضل (بی‌تا). تفسیر کتاب الله، تهران: کتاب‌خانه مجلس شورای اسلامی، شماره 8309.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1395). الملل والنحل، تحقیق: محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفة.
علوی کوفی، محمد بن علی (1435). الجامع الکافی، تحقیق: عبد الله بن حمود عزی، صعده: مؤسسة المصطفی الثقافیة.
کلینی، محمد بن یعقوب (1376). اصول الکافی، تهران: دار الأسوة.
لاهیجی دیلمی، علی بن پیرمرد (بی‌تا). المغنی فی رؤوس مسائل الخلاف بین الامام الناصر، نسخه عکسی از کتاب‌خانه واتیکان، شماره 1036.
مادلونگ، ویلفرد (1987). أخبار أئمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، بیروت: المعهد الألمانی للأبحاث الشرقیة.
مامقانی، عبد الله (1427). تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق: محیی الدین مامقانی، قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
محلی، حمید بن احمد (1423). الحدائق الوردیة فی مناقب أئمة الزیدیة، تحقیق: المرتضی بن زید المحطوری الحسنی، صنعاء: مرکز البدر.
موسوی‌نژاد، سید علی؛ موسوی تنیانی، سید اکبر (1394). «بررسی انتقادی دیدگاه‌ها درباره مذهب ناصر کبیر و خاندان او»، در: تاریخ اسلام، س16، ش2، ص55-86.
مهدی لدین الله، احمد بن یحیی (1366). البحر الزخّار الجامع لمذاهب علماء الأمصار، مصر: مکتبة خانجی.
ناصر لدین الله، احمد بن یحیی (1438). الموجز فی فقه الإمام القاسم بن ابراهیم، تحقیق: جمال الشامی، بی‌جا: بی‌نا.
نوبختی، حسن بن موسی (1433). فرق الشیعة، بیروت: منشورات الرضا (ع).
وجیه، عبد السلام بن عباس (1420). أعلام المؤلفین الزیدیة، عمّان: مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة.
هادی الی الحق، یحیی بن حسین (1421). مجموع رسائل الإمام الهادی إلی الحق، صعده: مرکز اهل البیت (ع) للدراسات الإسلامیة.
هادی الی الحق، یحیی بن حسین (1434). الأحکام فی الحلال والحرام، جمع و ترتیب: علی بن حسن بن احمد بن أبی حریصة، تحقیق: مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعاء: مکتبة بدر.
هارونی، یحیی بن حسین (1435). الإفادة فی تاریخ ائمة السادة، صعده: مکتبة اهل البیت (ع).
هوسمی، محمد بن یعقوب (سده 9 ه.ق.). الإبانة و زوائدها، تهران: مجلس شورای اسلامی، شماره 235 از مجموعه امام جمعه خوی.