تحلیل رابطه صفات الاهی با ذات باری در دیدگاه کلامی شیخ مفید

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 استادیار گروه فلسفه، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 استاد گروه فلسفه، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

کمتر مسئله‌ای در تاریخ تفکر بشری به اندازه شناخت خدا و صفاتش، بشر را به اندیشه واداشته است؛ پاسخ به این مسئله همواره یکی از کوشش‌های جدی متفکران هر عصری بوده است. در تفکر کلامی امامیه، اندیشه شیخ مفید، که از تأثیرگذارترین و پایدارترین اندیشه‌ها در حوزه کلام است و تحولات فکری عمیقی را پس از خود سبب شده است، امتیازات ویژه‌ای در پاسخ به این مسئله دارد. در این نوشتار می‌کوشیم با رجوع به تفکر کلامی شیخ مفید در جغرافیای فکری شیعه، مبانی این اندیشمند را در مهم‌ترین مسئله از مسائل بحث صفات الاهی، یعنی «تحلیل نحوه رابطه اسماء و صفات الاهی با ذات باری» بررسی کنیم. پس از بررسی برخی از دیدگاه‌های متکلمان مسلمان در این بحث، همچون «زیادت»، «نیابت» و «نظریه احوال» و نیز تحلیل آرای موافقان و مخالفان دیدگاه امامیه، یعنی «عینیت ذات و صفات»، می‌کوشیم با توجه به مبانی مستخرج از آرای این متفکر در مسئله پیش‌گفته، فقدان تعارض در عبارات شیخ مفید در اثبات اصل عینیت را نشان دهیم و بر امتیاز توحیدی تفکر شیعی به منزله مبنای این دیدگاه و نیز یافته نهایی این پژوهش، که وجه جامع میان متکلمان امامی پس از ایشان است، تأکید کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Relationship between God's Essence and His Attributes in the Theological Perspective of Sheikh Mofid

نویسندگان [English]

  • mohsen ghasempour 1
  • abbas zahabi 2
  • mohammad saeedimehr 3
1 PhD Student in Islamic Philosophy and Theology, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Department of Philosophy, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
3 Professor, Department of Philosophy, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran,
چکیده [English]

There are few issues in the history of human thought that have made people reflect as much as the cognition of God and his attributes. Trying to answer this question has always been one of the serious efforts of thinkers of every era. In the theological thought of Imamiyyah, the opinion of Sheikh Mofid, which is one of the most influential and stable ideas in the field of theology and has caused deep intellectual changes after him, has special privileges in answering the mentioned issue. This article seeks to examine the foundations of Sheikh Mofid regarding the most important issue of divine attributes, i.e. "analysis of the relationship between God's essence and His names and attributes" by referring to his theological thought in the Shia intellectual system. After examining some views of Muslim theologians on this issue, such as "excess", "substitution" and "state theory" as well as analyzing the opinions of supporters and opponents of the Imamiyyah view, i.e. "the identity of the essence with attributes", we try to show the lack of conflict in Sheikh Mofid's statements in proving the principle of identity, considering the principles extracted from his opinions on the aforementioned issue. Finally, we emphasize the superiority of monotheism in Shiite thought as the basis of Sheikh Mofid's view and the final finding of this research, which has been the common feature among Imami theologians after him.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Divine Attributes
  • Theory of Identity
  • Theology of Imamiyyah
  • Sheikh Mofid
قرآن کریم.
ابن ‌عربی، محیی الدین (1339). التدبیرات‌ الالهیة فی اصلاح ‌المملکة ‌الانسانیة، دمشق: مصادر الاسلامیة.
اشعری، ابوالحسن (1400). مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، ویسبادن: فرانس شتاینر.
اعتصامی، عبدالهادی؛ برنجکار، رضا؛ رضایی، محمدجعفر (1398). «وجودشناختی صفات الاهی از منظر متکلمان مدرسه بغداد»، در: شیعه‌پژوهی، ش16، ص5-30.
بغدادی، عبد القاهر (2003). الاصول الایمان، بیروت: الهلال.
پهلوان، منصور (1387). «تمایز صفات ذات و صفات فعل از دیدگاه ثقة‌الاسلام کلینی»، در: سفینه، ش18، ص58-68.
تفتازانی، سعد الدین مسعود بن عمر (1409). شرح المقاصد، قم: الشریف الرضی.
جرجانی، میر سید شریف علی بن محمد (1325). شرح المواقف، قم: الشریف الرضی.
حسینی خامنه‌ای، سید علی (1388). طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، تهران: نشر انقلاب اسلامی، چاپ اول.
حسینی طهرانی، محمدحسین (1372). توحید علمی و عینی، مشهد: نشر علامه طباطبایی، چاپ دوم.
خالقیان، فضل‌الله (1388). «مسئله عینیت ذات و صفات الاهی و کاوشی در نهج‌البلاغه»، در: پژوهش‌های نهج‌البلاغه، ش25-26، ص70-79.
ربانی گلپایگانی، علی (1371). «گذری بر آرای شیخ مفید پیرامون صفات الاهی»، در: نور علم، ش45، ص29-55.
روحی برندق، کاووس؛ امینی، نوروز (1394). «معنا و مصداق اسم ظاهر و اسم مکنون خدا در روایت ابراهیم بن عمر»، در: حکمت اسراء، ش23، ‌ص5-26.
سبحانی، جعفر (1391). «توحید صفاتی»، در: کلام اسلامی، دوره 21، ش84، ص7-24.
سبحانی، جعفر (1417). بحوث فی الملل والنحل، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
شریعت‌مداری، محمدتقی (1384). «مقالات: بررسی چند دیدگاه در باب صفات خدا»، در: سفینه، ش8، ص7-24.
شریف مرتضی (علم‌الهدی)، علی بن حسین (1413). الحکایات فی مخالفات المعتزلیة من العدلیة، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
شمس، محمدجواد (1384). «اسماء و صفات خداوند از دیدگاه متکلمان مسلمان»، در: فلسفه تحلیلی، ش4، ص121-154.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1364). الملل والنحل، قم: چاپ سوم.
فخر الدین رازی، محمد بن عمر (1406). لوامع البینات شرح أسماء الله تعالی والصفات، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
قاضی عبد الجبار، ابو الحسن (1422). شرح الأصول الخمسة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
گرجیان، محمدمهدی؛ احمدی، سعید (1394). «بررسی عینیت صفات واجب‌تعالی با ذات با بهره‌گیری از حیثیت تقییدیه»، در: قبسات، دوره 20، ش75، ص77-96.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413 الف). أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413 ب). الحکایات فی مخالفات المعتزلیة من العدلیة، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
مکدرموت، مارتین (1372). اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمه: احمد آرام، تهران: دانشگاه تهران.