بررسی و نقد گزارش‌های مربوط به مناقشه فدک در الطبقات الکبری ابن‌سعد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد تاریخ تشیع، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

3 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

گزارش فدک به عنوان یکی از اختلافات اصلی شیعه و سنی در منابع متقدم تاریخی بسیار ضد و نقیض و با اختلافات متعددی همراه است. ابن‌سعد، در مقام یکی از طرفداران ابوبکر و مکتب خلفا، کوشیده است در کتاب الطبقات الکبری نشان دهد درباره فدک مصادره‌ای صورت نگرفته و ابوبکر و خلفای نخستین دقیقاً در مسیر سیره نبوی گام زده‌اند. به نظر وی، پیامبر به رغم درخواست فاطمه (س) فدک را به ایشان نبخشید و ادعای فاطمه (س) برای طلب آن از طریق ارث نیز به سبب حدیث منقول از ابوبکر راه به جایی نمی‌برد. در مقاله پیش ‌رو پس از مقایسه روایات ابن‌سعد با گزارش‌های مورخان همان دوره و اعصار بعد، روایاتی یافت شد که ظاهراً در کتاب الطبقات تعمداً ذکر نشده است. مجموع این گزارش‌ها ما را بدین نکته می‌رساند که ابن‌سعد، در جهت دفاع از مشروعیت خلافت ابوبکر و نشان‌دادن تبعیت ابوبکر و طرفدارانش از سیره پیامبر، در صدد انکار و پنهان‌سازی برخی واقعیات تاریخی مربوط به این حادثه و تصویر آن به صورتی که خود تمایل داشته، برآمده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Reports on the Fadak Conflict in Ibn al-Sa'd's al-Tabaghat al-Kobra: A Review and Critique

نویسندگان [English]

  • Mojtaba Soltani Ahmadi 1
  • sara khatami 2
  • Mostafa Gohari Fakhrabad 3
1 Assistant Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Payame Noor University, Tehran, Iran
2 Master's Graduate in Shiite History, Payame Noor University, Tehran, Iran
3 Assistant Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

The reports of Fadak incident as one of the main Shiite-Sunni conflicts in the earlier historical sources are very contradictory and have many differences. Ibn Sa'd, as a supporter of Abu Bakr and the school of caliphs, tried to show in the book al-Tabaghat al-Kobra that no expropriation was made about Fadak and that Abu Bakr and the first caliphs followed exactly the Prophet's (S) tradition. In his opinion, despite the request of Fatima (AS), the Prophet (S) did not give Fadak to her as a gift and her claim to own it through inheritance did not go anywhere due to a hadith narrated by Abu Bakr. After comparing the narrations of Ibn Sa'd with the reports of historians of the same time and later eras, the present article found some narrations that apparently were not intentionally mentioned in al-Tabaghat al-Kobra. The sum of these reports led us to the conclusion that Ibn Sa'd, in order to defend the legitimacy of the Caliphate of Abu Bakr and to show the obedience of Abu Bakr and his followers to the Prophet's tradition, sought to deny and conceal some historical facts related to this incident and to portray it as he wished.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Tabaghat al-Kobra
  • Ibn Sa'd
  • Fadak
  • Critique of Historical Narrations

مراجع

قرآن کریم.
نهج‌البلاغه (1425/2004). گردآورنده: سید رضی، محقق: صبحی الصالح، قاهره: دار الکتاب مصری، بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
آذربادگان، حسین‌علی (1381). «نگاهی گذرا به اسناد و منابع مکتوب خطبه فدک»، در: علوم حدیث، ش36، ص47-69.
ابن ‌ابی ‌الحدید، عبد الحمید بن‌ هبة ‌الله (1404). شرح ‌نهج‌البلاغه، قم: مکتبة آیت ‌الله ‌العظمی مرعشی ‌نجفی.
ابن ‌اثیر جزری، أبو الحسن علی بن محمد (1409). اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: دار الفکر.
ابن ‌اعثم الکوفی، أبو محمد أحمد (1411). الفتوح، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الأضواء.
ابن‌ حجر عسقلانی، شهاب ‌الدین ابی ‌الفضل احمد بن ‌علی (بی‌تا). تهذیب التهذیب، بیروت: دار صادر.
ابن‌ سعد، محمد (1410). الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌ شبه نمیری، ابو زید عمر (1410). تاریخ المدینة (أخبار المدینة النبویة)، محقق: فهیم محمد شلتوت، قم (افست): دار الفکر.
ابن ‌طیفور، أبو الفضل أحمد بن أبی ‌طاهر (1326). بلاغات النساء، تصحیح: احمد الالفی، قاهره: مطبعة مدرسة والدة عباس الأول.
ابن‌ قتیبه دینوری، أبو محمد عبد الله بن مسلم (1992). المعارف، تحقیق: ثروت عکاشة، القاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ابن ‌ندیم، ابو الفرج محمد بن ‌اسحاق (1417). الفهرست، بیروت: دار المعرفة.
ابن ‌هشام ‌الحمیری ‌المعافری، عبد الملک ‌بن ‌هشام (بی‌تا). السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت: دار المعرفة.
ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی (1376). مناقب آل أبی طالب، تصحیح: لجنة من اساتذة، النجف الأشرف: المطبعة الحیدریة.
اربلی، ابو الحسن علی بن عیسی (1421). کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم: منشورات الشریف الرضی.
استادی، رضا (1382). «فدک»، در: دانش‌نامه امام علی (ع)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1422). صحیح البخاری، تحقیق: محمد زهیر بن ناصر الناصر، بی‌جا: دار طوق النجاة.
 
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (1417). انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر.
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (1988). فتوح البلدان، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
بهاری، حمید؛ عاملی، سید حسن (1395). «کارآمدی قاعده ید در اثبات مالکیت حضرت زهرا (ع) بر فدک»، در: فقه و مبانی حقوق اسلامی، س49، ش2، ص231-246.
جباری، محمدرضا؛ حسین‌پور، سید علی (1392). «تاریخ و ترتیب حوادث منتهی به شهادت حضرت زهرا»، در: تاریخ اسلام در آینه پژوهش، س10، ش2، ص75-100.
حاکم نیشابوری، ابی‌ عبد الله محمد بن عبد الله (1396). فضائل فاطمة الزهرا (ع)، تحقیق و ترجمه: محمود نعمتی، تهران: سخن.
حسکانی، عبید الله بن عبد الله (بی‌تا). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، محقق: محمد باقر محمودی، تهران: مؤسسة الطبع والنشر.
سبط ‌بن ‌جوزی، شمس‌ الدین ابو المظفر (1418). تذکرة الخواص، قم: منشورات الشریف الرضی.
سجادی، سید جعفر؛ عالم‌زاده، هادی (1380). تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران: سمت.
شریف ‌مرتضی، علی بن الحسین (1407). الشافی فی الإمامة، محقق: سید عبد الزهراء الحسینی الخطیب، تهران: مؤسسة الصادق (ع).
شهیدی، سید جعفر (1365). زندگانی فاطمه (ع)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
صدر، محمدباقر (1360). فدک در تاریخ، ترجمه: محمود عابدی، تهران: بنیاد بعثت.
صفری‌ فروشانی، نعمت‌الله؛ عالمی، علی‌رضا (1393). «فدک»، در: دانش‌نامه فاطمی (ع): حیات، منزلت و شخصیت فاطمی (س)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن (1417). إعلام الوری بأعلام الهدی، قم: آل البیت (ع).
طبری، أبو جعفر محمد بن جریر (1387). تاریخ الأمم والملوک، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
عسگری، مرتضی (1412). معالم المدرستین، تهران: مؤسسة البعثة، مرکز الطباعة والنشر.
قیصری، احسان (1375). «اخباریان»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب (1430). الکافی، محقق: مرکز بحوث دار الحدیث، قم: دار الحدیث.
المدیهش، ابراهیم ‌بن ‌عبد الله (1440). فاطمة بنت محمد (ص): سیرتها، فضائلها، مسندها، ریاض: دار الآل والصحب الوقفیة.
مرادی، سعید؛ مفتح، محمدهادی (1398). «بررسی تطبیقی مسئله وراثت انبیا و خطبه فاطمه زهرا (ع) در جریان غصب فدک در آرای یوسف شعار و مفسران فریقین»، در: پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، ش9، ص325-347.
مسعودی، ابو الحسن علی بن الحسین بن علی (1409). مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، قم: دار الهجرة.
مسعودی، ابو الحسن علی بن الحسین بن علی (بی‌تا). التنبیه والإشراف، تصحیح: عبد الله اسماعیل الصاوی، القاهره: دار الصاوی.
مفید، محمد بن محمد (1414). الاختصاص، محقق: علی‌اکبر غفاری، سید محمود زرندی، بیروت: دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع.
منتظری، حسین‌علی (1374). خطبه حضرت فاطمه زهرا (س) و ماجرای فدک، قم: دفتر آیت‌الله منتظری.
نیشابوری، مسلم بن حجاج (بی‌تا). صحیح المسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
یاقوت حموی، شهاب ‌الدین ابو عبد الله یاقوت بن عبد الله (1995). معجم البلدان، بیروت: دار صادر.
یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.
Fück, J. (1986). "Ibn Sad", Encyclopedia of Islam, second edition, Brill, Leiden.
Khetia, V. (2013). Fatima as a Motif of Contention and Suffering in Islamic Sources, A Thesis in the Department of Religion (MA), Concordia University, Montreal, Quebec, Canada.
 
شیعه پژوهی
دوره 8، شماره 22
شهریور 1401
صفحه 85-112

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار