بررسی گرایش به مهدویت در جنبش کیسانیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یادگار امام خمینی، شهرری، تهران، ایران.

2 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یادگار امام خمینی، شهرری، تهران، ایران.

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یادگار امام خمینی، شهرری، تهران، ایران.

چکیده

کیسانیه از فِرَق‌ مهم شیعی است که در نیمه ‌دوم قرن ‌اول و نیمه ‌اول قرن ‌دوم هجری مطرح شد و در کانون‌ توجه قرار گرفت. کیسانیه ابتدا با تکیه بر شعائر شیعی و گسترش اندیشه‌های ‌غالیانه فعالیتش را آغاز، و در ادامه با تأکید و تمرکز بر مسئله‌ ‌مهدویت و تقویت آن در موضع نظامی‌سیاسی‌اش، علیه بنی‌‌امیه قیام کرد. این پژوهش در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که: بهره‌مندی از مهدویت و اشاعه این اندیشه در میان پیروان این فرقه، تحت چه اوضاع و احوال و اهدافی مطرح شد؟ نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که جنبش‌های سیاسی‌اجتماعی و مذهبی از آن دسته تحولاتی است که در جامعه، عموماً به منظور پیشبرد اهداف و مقاومت در برابر حاکمان‌ ظالم وقت به وقوع می‌پیوندد؛ لذا کیسانیه با توجه به فشار، خفقان و ظلمی که امویان بر مردم روا می‌داشتند با تکیه بر مسئله‌ ‌مهدویت به عنوان نیرویی ‌محرک، در خیزش خود برای ایجاد مدینه ‌فاضله و تحققش از این آرمان استفاده کردند. باید به این نکته توجه داشت که اندیشه ‌مهدویت در کیسانیه در سیری فَرایشی مسیرش را پیمود، زیرا این اندیشه، ابتدا ریشه و پایه‌ای ‌استوار در این جنبش نداشت و در گذر زمان در فِرَق ‌منشعب از آن تغییر مسیر و نگرش داد. این پژوهش در صدد است با بهره‌گیری از روش تاریخی، مبتنی بر توصیف و تحلیل داده‌های ‌تاریخی به پرسش اصلی پاسخ دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Tendency towards Mahdism in the Kaysaniyyah Movement

نویسندگان [English]

  • Elisa Abbasi 1
  • Mahdi Ansari 2
  • Mahbubeh Sharafi 3
1 PhD Student in Islamic History, Islamic Azad University, Yadegar Imam Khomeini Branch, Shahr Rey, Tehran, Iran,
2 Assistant Professor, Department of History, Islamic Azad University, Yadegar Imam Khomeini Branch, Shahr Rey, Tehran, Iran.
3 Assistant Professor, Department of History, Islamic Azad University, Yadegar Imam Khomeini Branch, Shahr Rey, Tehran, Iran,
چکیده [English]

Kaysaniyyah is an important Shiite sect that appeared and came into focus in the second half of the first century and the first half of the second century A.H. The Kaysanites first started their activities against the Umayyads, relying on Shiite rituals and spreading extremist ideas, and then revolted against them, emphasizing the issue of Mahdism and strengthening it in its military-political position. This study seeks to answer the question: What are the conditions and goals under which Mahdism spread and was used among the Kaysanites? The results of this study show that political, social, and religious movements are among the developments that take place in society, generally in order for the advancement of goals and resistance to the tyrannical ruler of the time. Hence, due to the pressure, oppression, and repression that the Umayyads inflicted on the people, Kaysaniyyah, relying on the issue of Mahdism as a driving force, used this ideal in their uprising to create a virtuous city. It should be noted that the idea of Mahdism in Kaysaniyyah took an evolutionary path because this idea did not have a solid root and foundation in this movement at first, and over time, it changed direction and attitude in the sects branched out from Kaysaniyyah. This research intends to answer the main question by using the historical method, based on the description and analysis of historical data.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kaysaniyyah
  • Mahdism
  • Mohammad Hanafiyeh
  • Mokhtar
ابن ‌اثیر، ابی ‌الحسن ‌عز الدین (بی‌تا). الکامل ‌فی ‌التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن ‌اعثم کوفی (1372). الفتوح، تصحیح: غلام‌رضا طباطبایی ‌مجد تبریزی، تهران: انقلاب ‌اسلامی.
ابن ‌بابویه، محمد بن ‌علی (بی‌تا). علل ‌الشرائع، صححه و علق علیه: سید فضل‌الله‌ طباطبایی ‌یزدی، قم: مکتبة طباطبایی.
‌ابن ‌حجر عسقلانی، احمد بن‌ علی (1415). الاصابة فی‌ تمییز الصحابة، بیروت: دار الجیل.
ابن‌ حزم، علی ‌بن ‌احمد (بی‌تا). الفصل فی الملل والاهواء والنحل، قاهره: بی‌نا.
ابن ‌خلدون، عبد الرحمن ‌بن‌ محمد (1408). مقدمه ‌ابن‌ خلدون، بیروت: دار احیاء التراث ‌العربی.
ابن ‌سعد الزهری، محمد (1408). الطبقات ‌الکبری، بیروت: مکتبة العلوم والحکم.
ابن فقیه، احمد بن محمد (1996). البلدان، بیروت: عالم الکتب.
ابن ‌کثیر، اسماعیل (بی‌تا). البدایة والنهایة، بیروت: مکتبة التجارة.
ابن‌ منظور، محمد بن مکرم (1408). لسان ‌العرب، بیروت: چاپ علی ‌شیری.
اشعری، سعد بن ‌عبدالله (1361). فرق الشیعة؛ المقالات والفرق، ترجمه: محمدجواد مشکور، تهران: عطایی.
امیری، زکیه سادات (1399). «برخورد ائمه با فرقه‌های انحرافی شیعه»، در: تاریخ‌نامه اسلام، ش3، ص25-42.
امین، احمد (1358). ضحی ‌الاسلام، به قلم: عباس‌ خلیلی، تهران: اقبال.
ایزدی، حسین (1391). «کیسانیه اولین انشعاب در تاریخ تشیع»، در: تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، ش4، ص1-29.
بدوی، عبد الرحمن (1973). مذاهب ‌الاسلامیین، بیروت: دار العلم للملایین.
بغدادی، عبد القاهر بن ‌طاهر (1948). الفرق‌ بین ‌الفرق ‌و بیان ‌الفرقة ‌الناجیة منهم، مصر: مطبعة المعارف.
بهرامی، روح‌الله (1385). کیسانیه، جریان‌های فکری و تکاپوی سیاسی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
تستری، محمدتقی (1413). قاموس الرجال، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
جعفری، سید محمدحسین (1380). تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه: محمدتقی ‌آیت‌اللهی، تهران: فرهنگ‌ اسلامی.
دانیل، التون (1367). تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران: علمی و فرهنگی.
دکمجیان، هرایر (1366). جنبش‌های اسلامی در جهان عرب، حمید احمدی، تهران: کیهان.
دینوری، ابوحنیفه ‌احمد بن‌ داوود (1368). اخبار الطوال، قم: منشورات الرضی.
رازی، محمدحسین (1361). نزهة الکرام و بستان العوام، بی‌جا: بی‌نا.
رضوی ‌اردکانی، سید ابوالفضل (1378). ماهیت قیام مختار بن ‌ابی ‌عبید ثقفی، قم: بوستان ‌کتاب‌.
زرکلی، خیر الدین (1980). الأعلام، بیروت: دار العلم ‌للملایین.
سخاوی، محمد بن ‌عبد الرحمن (1404). التحفة ‌اللطیفه ‌فی ‌التاریخ ‌المدینة‌ المنورة، بیروت: دار الکتب ‌العلمیة.
سیوطی، جلال الدین (1424). الحاوی للفتاوی، بیروت: دار الفکر.
شهرستانی، محمد بن‌ عبدالکریم‌ (1362). توضیح الملل؛ الملل والنحل، ترجمه: مصطفی هاشمی، بی‌جا: مطبعة الحجازی.
صفری ‌فروشانی، نعمت‌الله (1378). غالیان؛ کاوشی در جریان‌ها و برآیندها تا پایان سده سوم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1370). المیزان فی تفسیر قرآن، قم: بنیاد علمی ‌و فکری‌ علامه ‌طباطبایی.
طبری، محمد بن‌ جریر (1362). تاریخ الرسل والملوک، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
طوسی، محمد بن ‌حسن (1348). الغیبة، مشهد: دانشگاه ‌مشهد.
کاظم‌پور امیرآبادی، داود (1397). بررسی شخصیت محمد بن‌ حنفیه و نقش او در قیام مختار و فرقه کیسانیه، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
کنجی‌، محمد ‌بن‌ یوسف (1417). البیان ‌فی ‌الاخبار صاحب‌ الزمان، قم: مؤسسه ‌نشر اسلامی.
کوفی اهوازی، حسین ‌بن ‌سعید (1402). الزهد، قم: المبعة ‌العلمیة.
لالانی، آرزینا (1381). نخستین اندیشه‌های شیعی، ترجمه: فریدون‌ بدره‌ای، تهران: ‌فرزان.
مجلسی، محمد باقر (1404). بحار الأنوار، بیروت: مؤسسة‌ الوفاء.
مسعودی، ‌علی ‌بن ‌حسین (1365). مروج‌ الذهب ‌و معادن ‌الجواهر، دققها و وضعها: اسعد داغر، قم: دار الهجرة.
مسعودی، ‌علی ‌بن‌ حسین (بی‌تا). التنبیه و‌الاشراف، تصحیح: عبد الله اسماعیل الصاوی، قاهره: دار الصاوی.
مشکور، محمدجواد (1379). تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم، تهران: اشراقی.
مصاحب، غلام‌حسین (1345). دائرة المعارف فارسی، تهران: امیرکبیر.
مفید، محمد بن ‌محمد بن ‌نعمان (1377). الارشاد فی‌ معرفة ‌حجج ‌الله ‌علی ‌العباد، تهران: دار الکتاب الاسلامیة.
ناس، جان بایر (1382). تاریخ‌ جامع ادیان، ترجمه: علی‌اصغر حکمت، تهران: علمی و فرهنگی.
ناشی، اکبر (1386). مسائل ‌الامامة و مقتطفات من الکتاب‌ الاوسط، قم: مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
نوبختی، حسن ‌بن‌ موسی (1395). فرق ‌الشیعة، تصحیح: محمدباقر ملکیان، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
وداد، قاضی (1974). کیسانیه: تاریخ، ادبیات، ترجمه: احسان موسوی خلخالی، تهران: کتاب رایزن.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1362). تاریخ یعقوبی، ترجمه: محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.