ارزیابی انگاره تقدم متکلمان معتزلی بر امامیه در آینه فهارس و مقالات‌نگاری‌های کهن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

2 دانشیار گروه شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

3 دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران.

چکیده

عده‌ای از متکلمان و تاریخ‌نگاران کلام اسلامی و نیز مستشرقان این باور را در تألیفات خود نوشته یا تکرار کرده‌اند که کلام امامیه آغاز مستقلی نداشته و برگرفته از کلام معتزله است. نزدیکی آرای امامیان دوران میانه با معتزله در برخی موضوعات کلامی در شکل‌گیری چنین باوری تأثیرگذار بوده است. با بررسی و مقایسه آثار نخستین متکلمان امامی مکتب کوفه با تأسیس‌کنندگان اعتزال و برجستگان متقدم این مذهب، که در سه کتاب فهرستی ابن‌ندیم، شیخ طوسی و نجاشی انعکاس یافته است، و نیز مقایسه آرای منقول از آنان در دو کتاب المقالات بلخی و مقالات الاسلامیین اشعری به این نتیجه می‌رسیم که متکلمان امامی در مطرح‌کردن بعضی مسائل کلامی و پرداختن به آنها بر معتزله تقدم داشته، و در بسیاری موضوعات به موازات آنها نظریه‌پردازی می‌کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evaluating the Idea of the Precedence of Mutazilite Theologians over Imami Theologians according to Ancient Indexes and Essays

نویسندگان [English]

  • Hadi Farahani-Nasab 1
  • Mohammad Ghafuri-Nejad 2
  • Mohammad Reza Jabbari 3
  • Hamid Reza Shariat-Madari 2
1 PhD Student in Shiite Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran .
2 Associate Professor, Department of Shiite Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran,
3 Associate Professor of Imam Khomeini Education and Research Institute, Qom, Iran,
چکیده [English]

A number of theologians and historians of Islamic theology, as well as orientalists, have expressed the idea in their writings that the Imami theology did not have an independent beginning and was derived from the Mutazilite theology. The similarity of the views of the medieval Imami Shiites with the views of the Mutazilites on some theological issues has been influential in shaping such a belief. By examining and comparing the works of the early Imami theologians of the Kufa school with the works of founders of Mutazilah and that of the earlier prominent figures of this religion, which are reflected in the books of Ibn Nandim, Sheikh Tusi and Najashi, and also by comparing the opinions of them in the two books of Maghalat (Statements) by Balkhi and Maghalat al-Islamiyin (Islamists' Statements) by Ashari, we conclude that the Imami theologians took precedence over the Mutazilites in raising and addressing some theological issues, and have theorized alongside them on many issues. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imamiyyah
  • Mutazilah
  • Kufa Theological School
  • Basra Mutazilites
  • Second and Third Century Theology
ابن المرتضی، احمد بن یحیی (1316). باب ذکر المعتزلة من کتاب المنیة والامل، دائرة المعارف النظامیة بحیدر آباد الدکن.
ابن تیمیه حرانی، احمد بن عبد الحلیم (1406). منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، عربستان سعودی: جامعة الامام محمد بن سعود، ۱۴۰۶.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1381). الفهرست، ترجمه: محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر.
اشعری، علی ابن اسماعیل (1426). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، بیروت: المکتبة العصریة.
اقبال آشتیانی، عباس (1357). خاندان نوبختی، تهران: طهوری، چاپ سوم.
امین، احمد (1425). ضحی الاسلام، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بلخی، عبد الله بن احمد بن محمود (1386). المقالات، استانبول: دار الفتح.
جعفریان، رسول (1375). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، قم: انصاریان، چاپ اول.
خیاط، عبد الرحیم (1988). الانتصار والردّ علی ابن راوندی الملحد، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
سبحانی، محمدتقی (1391). «کلام امامیه: ریشه‌ها و رویش‌ها»، در: نقد و نظر، س17، ش1، ص5-37.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1364). الملل والنحل، قم: الشریف الرضی.
صبحی، احمد محمود (1411). فی علم الکلام، بیروت: دار النهضة للطباعة والنشر.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا الف). اختیار معرفة الرجال، معروف به رجال کشّی، قم: مؤسسة آل البیت b.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا ب). الفهرست، قم: الشریف الرضی.
عطایی نظری، حمید (1396). «کلام شیعی و گفتمان معتزلی: ملاحظاتی در باب تأثیرپذیری کلام امامیه از کلام معتزله»، در: آینه پژوهش، ش167-168، ص3-40.
کشّی، ابو عمرو (1348). اختیار معرفة الرجال، مشهد: دانشگاه مشهد.
مِتز، آدام (1364). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه: علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر، ج1.
نجاشی، احمد بن علی (1408). الفهرست، بیروت: دار الاضواء.