بررسی گستره کارکرد عقل در فهم معارف دین اسلام بر مبنای آیات و روایات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق و علوم سیاسی، سازمان سمت، تهران، ایران

چکیده

رابطه عقل و دین و میزان دخالت عقل در دین از جمله مباحثی است که به‌ویژه در دوران تجدد به تأسی از مدرنیته غربی به‌جدّ در جوامع اسلامی مطرح شده و مجادلات بسیار برانگیخته است. افراط در تعریف نقش گسترده عقل که گرته‌برداری از تفکر متجدد غربی است به آسیب‌هایی جدی در فرهنگ اسلامی منجر شده است. در این میان بررسی توان عقل بشری در فهم حقایق دینی ضروری است. از این‌رو مسئله مقاله حاضر، بررسی گستره کارکرد و میزان کاربرد عقل بر مبنای آیات، روایات و سخنان اندیشمندان دینی است. در این تحلیل با تبیین دو حیطه عام و خاص استعمال عقل در درک معارف دینی، ماهیت هر یک از این وجوه عمومی و اختصاصی بررسی می‌شود. سپس کارکرد اختصاصی آن در دانش فقه به عنوان یکی از ادله اربعه بر محور قاعده ملازمه عقل و شرع تحلیل می‌شود. بر اساس منابع اصلی دین اسلام (آیات قرآن و روایات معصومان) و نیز نگرش عالمان دینی، نقش عام و خاص عقل در فهم عمومی و اختصاصی دین، محدود به حدودی است که منابع دینی تعیین کرده‌اند. از این‌رو با وجود آیات و روایاتی که نقش عقل در آنها به طور برجسته مطرح شده و نیز قاعده ملازمه عقل و شرع که خود نمایانگر جایگاه رفیع عقل در فهم آموزه‌های دین و برخی از علل و حکمت‌های احکام است، نمی‌توان در همه تعالیم از عقل بهره جست. در واقع، عقل در اموری ناتوان از فهم است که در این بخش از آموزه‌ها توصیه دین، تسلیم در برابر اوامر الاهی است، حتی اگر با فهم بشری در تعارض باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Scope of the Function of Reason in Understanding Islamic Teachings Based on Verses and Narrations

نویسنده [English]

  • Seyyed Ali Mirsharifi
Assistant Professor, Department of Law and Political Science, Samt Organization, Tehran, Iran
چکیده [English]

The relationship between reason and religion and the extent of the involvement of reason in religion is one of the issues that was raised in Islamic societies, especially in the modern era due to the establishment of Western modernity, and has caused a lot of controversy. Exaggeration in defining the broad role of reason, which is a reflection of modern Western thought, has led to serious damage to Islamic culture. In the meantime, it is necessary to study the power of human intellect in understanding religious truths. Therefore, the present article seeks to examine the scope and extent of the function of reason based on verses, narrations and sayings of religious thinkers. In this analysis, by explaining the two general and specific areas of using reason in understanding religious teachings, the nature of each area is examined. Then, its specific function in the science of jurisprudence is analyzed as one of the four sources based on the principle of accompaniment between reason and sharia. According to the main sources of Islam (verses of the Quran and the narrations of the infallibles) as well as the approach of religious scholars, the general and specific role of reason in understanding the religion generally and specifically is limited to the boundaries set by religious sources. Therefore, in spite of the verses and narrations in which the role of reason is highlighted and also despite the principle of accompaniment between reason and sharia which itself shows the high position of reason in understanding the religious teachings and objectives of rulings, it is not possible to use reason in all fields. In fact, the intellect is incapable of understanding certain things, on which the religion advises to submit to divine commands, even if they conflict with human understanding.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Religion
  • Reason
  • Islam
  • Function of Reason
  • General Function
  • Specific Function
  • Principle of Accompaniment
ابن ادریس حلی، محمد بن منصور (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: انتشارات اسلامی.
ابن‌بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1361). معانی الأخبار، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: اسلامیه.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1376). الالهیات من الشفاء، قم: بوستان کتاب.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1421/1379). التعلیقات، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
اصفهانی، محمد حسین بن محمد رحیم (بی‌تا). الفصول، چاپ سنگی.
انصاری، مرتضی (بی‌تا). فرائد الأصول: رسائل شیخ انصاری، به کوشش: عبدالله نورانی، قم: انتشارات اسلامی.
بحرانی، یوسف بن احمد (1406). الحدائق الناظرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم: انتشارات اسلامی.
پترسون، مایکل؛ هاسکر، ویلیام؛ رایشنباخ، بروس؛ بازینجر، دیوید (1379). عقل و اعتقاد دینی: درآمدی بر فلسفه دین، ترجمه: احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران: طرح نو، چاپ سوم.
تونی، فاضل (1412). وافیة فی اصول الفقه، تحقیق: سید محمدحسین رضوی کشمیری، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
حر عاملی، محمد بن حسن (1391). وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الرابعة.
ژیلسون، اتین (1378). عقل و وحی در قرون وسطا، ترجمه: شهرام پازوکی، تهران: گروسی، چاپ دوم.
سید مرتضی، علی بن حسین (1363). الذریعة إلی أصول الشریعة، تحقیق: ابوالقاسم گرجی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ دوم.
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1981). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثالثة.
صدر، محمد باقر (بی‌تا الف). الفتاوی الواضحة وفقاً لمذهب أهل البیت b، بیروت: دار التعارف، الطبعة السابعة.
صدر، محمد باقر (بی‌تا ب). دروس فی علم الأصول (الحلقات)، بیروت: دار الکتب اللبنانی، الطبعة الاولی.
طباطبایی، سید محمد حسین (1393/1973). المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة اعلمی، الطبعة الثالثة.
طبرسی، احمد بن علی (1386/1966). الاحتجاج علی أهل اللجاج، به کوشش: سید محمد باقر خرسان، نجف اشرف: مطبعة نعمان.
طبرسی، فضل بن حسن (بی‌تا). مجمع البیان لعلوم القرآن، به کوشش: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
طوسی، علاء الدین علی بن محمد (بی‌تا). الذخیرة، حیدرآباد دکن: دائرةالمعارف نظامیه، چاپ اول.
طوسی، محمد بن حسن (1364). تهذیب الاحکام، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
طوسی، محمد بن حسن (1417). العدة فی أصول الفقه، به کوشش: محمدرضا انصاری، قم: چاپ‌خانه ستاره، چاپ اول.
طوسی، محمد بن محمد (1359). تحصیل المحصل: نقد المحصل، به کوشش: عبدالله نورانی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول.
عاملی، شمس الدین محمد بن مکی (شهید اول) (بی‌تا). ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، قم: بصیرتی.
علی بن حسین j (1375). صحیفه کامله سجادیه، ترجمه و شرح: سید علی‌نقی فیض‌الاسلام، تهران: فقیه.
غروی اصفهانی، محمدحسین (بی‌تا). نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، اصفهان: مهدوی، چاپ سنگی.
فرید گلپایگانی، حسن (1395). ملاحظات الفرید علی فوائد الوحید، تهران: مکتبة صدوق.
قمی، ابوالقاسم بن حسن (1318). قوانین الأصول، تهران: چاپ سنگی.
کانت، ایمانوئل (1367). تمهیدات، ترجمه: غلام‌علی حداد عادل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول.
کلینی، محمد بن یعقوب (1401). الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، بیروت: دار صعب و دار التعارف، الطبعة الرابعة.
مجتهدی، کریم (1380). فلسفه در قرون وسطا، تهران: امیرکبیر.
محقق حلی، جعفر بن حسن (بی‌تا). المعتبر فی شرح المختصر، قم: منشورات مجمع الذخائر الاسلامیة.
مشکینی، علی (1374/1409). اصطلاحات الأصول و معظم ابحاثها، قم: الهادی.
مطهری، مرتضی (1377). اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا.
مغنیه، محمد جواد (1980). علم أصول الفقه فی ثوبه الجدید، بیروت: دار العلم للملایین، الطبعة الثانیة.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413 الف). التذکرة فی أصول الفقه، قم: کنگره جهانی شیخ مفید.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413 ب). اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، اعداد: ابراهیم انصاری، قم: کنگره جهانی شیخ مفید.
موسوی (سید رضی)، محمد بن حسین (1980). نهج البلاغة، تحقیق: صبحی صالح، بیروت: دار الکتاب اللبنانی، الطبعة الاولی.
واعظ حسینی بهسودی، سید محمد سرور (تقریر) (1386). مصباح الأصول: تقریرات درس اصول آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی، نجف: مطبعة النجف.