دعوت اسماعیلی و ریشه‌های تاریخی باطنی‌گری اسماعیلیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

باطنی‌گری یکی از معرف‌های شاخص اسماعیلیه در بین فرق و مذاهب اسلامی است. با توجه به اینکه مذهب اسماعیلی، باورها و اعتقاداتش در دوره تاریخی مشخصی شکل گرفت و طی ادوار بعدی تکامل پیدا کرد، با بررسی دوره شکل‌گیری و تکامل اولیه این مذهب و اوضاع و احوال تاریخی مؤثر بر آن، می‌توان دلایل و روند گرایش اسماعیلیه به باطنی‌گری را بررسی و روشن کرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد هسته اولیه باورهای اسماعیلی، به دلیل رویکرد سیاسی متفاوت اسماعیل شکل گرفت، اما به واسطه اوضاع و احوال خاص تاریخی و سیاسی، اخلاف وی ناگزیر به زندگی در خفا و نیز پنهان‌کردن باورهای مذهبی و سیاسی خود شدند. این دوره مهم موسوم به دوره ستر در تاریخ اسماعیلیه، تأثیرات بسیار در سرشت و نگرش مذهبی اسماعیلیه بر جای گذاشت. در همین دوره، اسماعیلیان بنا بر الزامات گفتمان حاکم بر جامعه اسلامی در آن روزگار و نیز در رقابت با جریان‌های مذهبی رقیب، این گرایش را پیدا کردند تا برای اثبات دعاوی مذهبی و سیاسی شواهدی از قرآن و سنت عرضه کنند. از این‌رو، اسماعیلیه به تأویل‌گرایی روی آوردند و با در پیش گرفتن افراط در برخی وجوه مربوط به باطنی‌گری، در میان مسلمانان به باطنیه اشتهار پیدا کردند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Isma‘ili Call and Historical Roots of Isma‘ili Batiniyya

نویسنده [English]

  • Zeinab Fazli
Assistant professor, Department of History of Islamic Culture and Civilization, al-Zahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Bāṭiniyya is characteristic of Isma‘ilis, with which they are distinguished from other Islamic sects and denominations. Since the Isma‘ili denomination and its beliefs were formed in a particular historical period and subsequently developed in later periods, the grounds and course of the Isma‘ili tendency toward Bāṭiniyya can elucidated through a consideration of the early formative period of the denomination and historical conditions that have influenced it. This paper argues that the original core of Isma‘ili beliefs was formed in virtue of Isma‘il’s different political approach, but as a result of peculiar historical and political conditions of the time, his successors had to live in hiding and conceal their denominational and political beliefs. This significant period of the Isma‘ili history, known as the Period of Concealment, left remarkable impacts on the nature and attitude of the Isma‘ili denomination. As a result of the dominant discourse of the Islamic community of the time and in rivalry with other denominations, Isma‘ilis tended to offer evidence from the Qur’an and the Tradition to substantiate their denominational and political claims. Thus, they turned to esoteric interpretations (ta’wīl) of the religion and came to be dubbed “Bāṭiniyya” (advocates of inner esoteric interpretations) as a result of their excessive deployment of such interpretations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic sects
  • Isma‘ili denomination
  • Bāṭiniyya
  • Period of Concealment
  • Fatimids

مراجع

آقانوری، علی (1384). «اسماعیلیه و باطنی‌گری»، در: اسماعیلیه، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ص249-308.
آقانوری، علی (1390). خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه‌های شیعی در عصر امامان، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ابن ‌اثیر، عز الدین أبو الحسن علی بن ابی ‌الکرم (1385/1965). الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر، دار بیروت.
ابن‌ أیبک الدواداری، أبو بکر بن عبد الله (1380‍/1961). کنز الدرر و جامع الغرر، الجزء السادس: الدرّة المضیّة فی أخبار الدّولة الفاطمیّة، تحقیق: صلاح‌ الدین المنجّد، القاهرة: مطبعة لجنة التألیف والترجمة والنشر.
ابن‌ عنبه، جمال ‌الدین أحمد بن الحسینی (1425/2004). عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، قم: مؤسسة إنصاریان للطباعة والنشر.
ابن ‌منصور الیمن، جعفر (1404‍/1984). سرائر و اسرار النطقاء، تحقیق و تقدیم: مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس.
ابن ‌منصور الیمن، جعفر (1984). فصل من کتاب الرشد والهدایة، در: Collectanea, edited by M. Kamil Hussein, Leiden, Brill.
اشعری قمی، سعد بن عبد الله (1963). کتاب المقالات والفرق، صحّحه و قدّم له و علّق علیه: محمد جواد مشکور، طهران: مطبعة حیدری.
الاشعری، علی بن اسماعیل (1411‍/1990). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق: محمد معین ‌الدین عبد الحمید، صیدا-‌بیروت: المکتبة العصریة.
ام الکتاب (1936). در: Ummu’l-kitab, edited by W. Ivanow, Der Islam, 23, pp. 1-132.
الامام المتوکل علی الله، احمد بن سلیمان بن محمد زیدی (1424‍/2003). حقائق المعرفة فی علم الکلام، مراجعة و تصحیح: حسن بن یحیی الیوسفی،صنعاء: مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیة.
جعفریان، رسول (1387). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع)، قم: انصاریان.
جوینی، عطاء الملک بن بهاء الدین (1356‍/1937). تاریخ جهان‌گشای، به سعی و اهتمام و تصحیح: محمد بن عبدالوهاب قزوینی، لیدن: مطبعة بریل.
خضری، احمدرضا (1379). تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، تهران: سمت.
خضری، احمدرضا (1391). تشیع در تاریخ، تهران و قم: دفتر نشر معارف.
الرازی، ابوحاتم أحمد بن حمدان (1415‍/1994). کتاب الزینة فی الکلمات الأسلامیة العربیة، تحقیق: حسین بن فیض‌ الله الهمدانی، بی‌جا: مرکز الدروسات والبحوث الیمنی.
الرازی، ابوحاتم أحمد بن حمدان (بی‌تا). کتاب الزینة فی الکلمات الأسلامیة العربیة، الجزء الثالث، عبدالله سلوم السامرائی، بی‌جا: بی‌نا.
رشیدالدین فضل‌الله (1381). جامع التواریخ: اسماعیلیان و فاطمیان، تحقیق: محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی، تهران: علمی‌فرهنگی.
سجستانی، ابویعقوب اسحاق بن أحمد (2000). کتاب الافتخار، حقّقه و قدّم لَه: أسماعیل قربان حسین پوناوالا، بیروت: دار الغرب الأسلامی.
سیّد،أیمن فؤاد (2007). الدولة الفاطمیة فی مصر تفسیر جدید، القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1413‍/1992). الملل والنحل، صححه و علّق علیه: احمد فهمی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
صابری، حسین (1390). تاریخ فرق اسلامی، تهران: سمت.
طوسی (خواجه نظام ‌الملک)، ابوعلی حسن (1347). سیر الملوک (سیاست‌نامه)، به اهتمام: هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
عبد الوهاب، حسن حُسْنی (1965). ورقات عن الحضارة العربیّة بافریقیة، تونس: مکتبة المنار.
غالب، مصطفی (1965). تاریخ الدعوة الاسلامیة، بیروت: دار الاندلس.
غالب، مصطفی (۱۹۸۲). الحرکات الباطنیة فی الاسلام، بیروت: دار الاندلس.
قاضی عبد الجبّار، أبوالحسن عبد الجبّار بن أحمد (1970). تثبیت دلائل ‌النبوة، تحقیق: عبد الکریم العثمان، بیروت: بی‌نا.
قاضی نعمان، ابوحنیفة النعمان بن ابی عبدالله محمد (1383/1963). دعائم الاسلام و ذکر الحلال والحرام والقضایا والاحکام، تحقیق: آصف بن علی أصغر فیضی، القاهرة: دار المعارف.
قاضی نعمان، ابوحنیفة النعمان بن ابی عبدالله محمد (1960). اساس التأویل، تحقیق و تقدیم: عارف تأمر، بیروت: منشورات دار الثقافة.
قاضی نعمان، ابوحنیفة النعمان بن ابی عبدالله محمد (1986). افتتاح الدعوة: رسالة فی ظهور الدّعوة العَبیدیة الفاطمیة، تحقیق: فرحات الدشراوی، تونس: الشرکة التونسیة للتوزیع والجزایر، دیوان المطبوعات الجامعة، الطبعة الثانیة.
قرشی، إدریس عماد الدین (1975). عیون الاخبار و فنون الأثار، السبع الخامس، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس للطباعة والنشر والتوزیع.
قرشی، إدریس عماد الدین (1411/1991). کتاب زهر المعانی، تقدیم و تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: المؤسسة الجامعة للدراسات والنشر والتوزیع.
کشّی، محمد بن عمر (1384/1426). إختیار معرفة الرجال المعروف بـرجال الکشی،شیخ الطائفة أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی، تحقیق: جواد الفیومی الأصفهانی، قم:مؤسسة النشر الأسلامی.
لالانی، ارزینا آر. (1381). نخستین اندیشه‌های شیعی، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
مادلونگ، ویلفرد (1377). فرقه‌های اسلامی، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
مدرسی طباطبایی، سید حسین (1386). مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه: هاشم ایزدپناه، تهران: کویر.
مفید، ابو عبدالله محمد بن محمد بن النعمان (1416‍/1995). الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت: مؤسسة آل ‌البیت لإحیاء التراث.
مقریزی، تقی ‌الدین ابو العباس احمد بن علی (1416/1996). اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء، تحقیق: جمال ‌الدین الشیّال، القاهرة: المجلس الأعلی للشئون الاسلامیة.
ناصر خسرو، ابومعین (1348). وجه دین، تهران: کتاب‌خانه طهوری.
نوبختی،حسن بن موسی (1931). فرق الشیعة، عنی بتصحیحه: ه‍. ریتر، استانبول: مطبعة الدولة، الجمعیة المستشرقین الامانیة.
نویری، شهاب‌ الدین (1423). نهایة الأرب فی فنون الأدب، القاهرة: دار الکتب والوثائق القومیة.
نیسابوری، احمد بن ابراهیم او ابن محمد (1936). «استتار الامام علیه ‌السلام و تفرق الدعاة فی الجزائر لطلبه»، در: کلیة الآداب، تحقیق: و. ایفانوف، القاهرة: الجامعة المصریة، ص93-107.
یمانی، محمد بن محمد (1936). «سیرة الحاجب جعفر بن علی و خروج المهدی»، در: کلیة الآداب، تحقیق: و. ایفانوف، القاهرة: الجامعة المصریة، ص107-133.
 
Daftary, Farhad (1991). “The Earliest Ismāʿīlīs”, in: Arabica, T. 38, Fasc. 2, pp. 214-245.
Daftary, Farhad (1993). “A Major Schism in the Early Ismāʿīlī Movement”, in: Studia Islamica, No. 77, pp. 123-139.
Daftary, Farhad (2007). The Isma'ilis: Their History and Doctrines, Second Edition, Cambridge University Press.
Halm, Heinz (1996). The Empire of Mahdi: The Rise of the Fatimids, translated from the German Michael Bonner, Leiden, E. J. Brill.
Halm, Heinz (2001). Shi‘ism, translated by Janet Watson and Marial Hill, Edinburg University Press.
Hamdani, Sumaiya A. (2006). Between Revolution and State: the Pas to Fatimid Statehood, I. B. Tauris Publishers, London-New York: The Institute of Ismaili Studies.
Hodgson, M. G. S. (1955). “How Did the Early Shî'a Become Sectarian?”, in: Journal of the American Oriental Society, Vol. 75, No. 1, pp. 1-13.
Hodgson, M. G. S. (1986). “Batiniyya”, in: The Encyclopeadia of Islam: New Edition, vol. i, Leiden: E. J. Brill.
Hollister, John Norman (1953). The Shia of India, New Delhi, London, Luzac.
Ivanow, W. (1946). The Alleged Founder of Ismailism, Bombay: The Ismaili Society.
Jafri, S. Husain. M. (1989). The Origins and Early Development of Shi’a Islam, Qum: Ansariyan Publication.
Jiwa, Shainool (1986). “The Initial Destination of the Fatimid Caliphate: The Yemen or the Maghrib?”, in: Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol. 13, No. 1, pp. 15-26.
Lampton, Ann K. S. (1985). State and Government in Medieval Islam: an Introduction to the Study of Islamic Political Theory: the Jurist, Oxford: Oxford University Press.
Lewis, Bernard (1940). The Origins of Ismailism:a Study of the Historical Background, Cambridge: W. Heffer and Sons.
Madelung, Wilfred (1986). “al-Mahdi”, in: The Encyclopeadia of Islam: New Edition, vol. V, Leiden: E. J. Brill.
Madelung, Wilfred (1991). “Mansur al-Yaman”, in: The Encyclopeadia of Islam: New Edition, vol. VI, Leiden: E. J. Brill.
Madelung, Wilfred (1997 a). “Ismailiyya”, in: The Encyclopeadia of Islam: New Edition, vol. IV, Leiden: E. J. Brill.
Madelung, Wilfred (1997 b). “Khattabiyya”, in: The Encyclopeadia of Islam: New Edition, vol. IV, Leiden: E. J. Brill.
Massignon, Louis (1928). “Nusayriyya”, in: The Encyclopeadia of Islam, vol. III, Leiden: E. J. Brill & London, Luzac & C.
Stern, S. M. (1983). “The Earliest Cosmological Doctrines of Isma'ilism”, in: Studies in Early Ismailism, pp. 3-29, Jerusalem: The Magnes Press, The Hebrew University.
Vatikiotis, Panayiotis J. (1981). The Fatimid Theory of State, Foreword by Majid Khadduri, Lahore: Institute of Islamic Culture.
Walker, Paul E. (2002). Exploring an Islamic Empire: Fatimid History and its Sources, I. B. Tauris Publishers, London-New York: The Institute of Ismaili Studies.
Walker, Paul E.; Walker, Paul (1995). “Succession to Rule in the Shiite Caliphate”, in: Journal of the American Research Center in Egypt, Vol. 32, pp. 239-264.
Watt, W. Montgomery (1960). “Shi'ism under the Umayyads”, in: The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 3/4, pp. 158-172.
 
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار