واکاوی پیوندهای تشیع و تصوف: بررسی رویارویی قاضی نورالله شوشتری با عبدالرحمن جامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تصوف و عرفان اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب قم، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

3 استادیار گروه تاریخ و تمدن اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

4 استادیار گروه ادیان و عرفان تطبیقی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

چکیده

در تاریخ تصوف و عرفان اسلامی، به طور عام، و مکتب خراسان، به طور خاص، امامان شیعه جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند و مفسران اعتقادی و عرفانی اسلام و سرسلسله صوفیان و عرفا تلقی می‌شوند. قاضی نورالله شوشتری، از عالمان بزرگ شیعی، در کاویدن و ریشه‌یابی این امر در آثار و اندیشه‌های صوفیه بسیار کوشیده است. حاصل تلاش او اثبات «تشیع اعتقادی» یا دست‌کم «محبتی» بسیاری از عارفان و مشایخ صوفیه است که به‌ظاهر به مدرسه فقهی و کلامی اهل سنت تعلق دارند. به نظر می‌رسد، بر اساس معیارهای شوشتری، جامی عارف و شاعر بزرگ نقش‌بندی، نیز می‌تواند در دایره این نوع از تشیع قرار گیرد. با این حال، قاضی نورالله چنین چیزی را نمی‌پذیرد تا جایی که جامی را ستیزنده تشیع و شیعیان به شمار آورده است. نشانه‌شناسی زمینه‌ها، و شواهد گرایش‌ها و علائق شیعی جامی، که در سرتاسر آثارش از تبجیل و بزرگ‌داشت خاندان رسول کوتاهی نکرده، در یک سو و تبیین علل کلامی و تاریخی ناخرسندی قاضی نورالله از جامی به دلیل بی‌مهری جامی به شیعیان عصر خویش و ناهمدلی با عارفان شیعی یا شیعه‌گرا و تعریض او درباره ابوطالب و اهل رفض، و اختلافات طریقتی قاضی نورالله و جامی در سوی دیگر، رسالت این پژوهش است که به نحو تحلیلی بررسی می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Inquiry into Connections between Shiism and Sufism: A Consideration of the Encounter between Qadi Nur Allah al-Shushtari and ‘Abd al-Rahman Jami

نویسندگان [English]

  • Sajjad Va‘izi Munfarid 1
  • Sayyid Muhammad Rastgufar 2
  • Muhammad Nasiri 3
  • Muhibb ‘Ali Absalan 4
1 PhD student, Islamic Sufism and Mysticism. University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Associate professor, Department of Persian Language and Literature, University of Kashan, Kashan, Iran
3 Assistant professor, Department of Islamic History and Civilization, University of Tehran, Tehran, Iran
4 Assistant professor, Department of Comparative Religions and Mysticism, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan, Iran
چکیده [English]

Throughout the history of Islamic Sufism and mysticism, in general, and in the School of Khorasan, in particular, the Shiite Imams were assigned a special place as doctrinal and mystical exegetes of Islam and heads of Sufi and mystical orders. Qāḍī Nūr Allāh Shushtarī, a prominent Shiite scholar, made tremendous efforts at identifying the roots of this phenomenon in Sufi works and thoughts. He concludes that many Sufi mystics and masters believed in “doctrinal Shiism” or at least “passionate Shiism,” although they seemed to belong to the Sunni jurisprudential and theological school. On al-Shushtarī’s criteria, it seems that Jāmī, the great Naqshbandi mystic and poet, can count as belonging to this type of Shiism. Notwithstanding this, Qāḍī Nūr Allāh dismisses the idea, going so far as to consider Jāmī as an enemy of Shiism and the Shi‘a. This paper is concerned with semiotics of contexts and evidence for Jāmī’s Shiite tendencies and interests, as he never fell short of praising and celebrating the Household of Prophet Muhamad, on the one hand, and theological and historical grounds of Qāḍī Nūr Allāh’s discontent of Jāmī because of the latter’s unkind treatment of his contemporary Shi‘a and his failure to sympathize with Shiite or Shi‘a-leaning mystics, as well as his sarcastic remarks about Abū Ṭālib and people of Rafḍ and differences between mystical approaches of Qāḍī Nūr Allāh and Jāmī, on the other hand.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sufism
  • Shiism
  • mysticism
  • passionate Shiism
  • ‘Abd al-Raḥmān Jāmī
  • Qāḍī Nūr Allāh al-Shushtarī
قرآن کریم.
آملی، سید حیدر (1377). جامع الاسرار و منبع الانوار، ترجمه: سید جواد هاشمی علیا، تهران: قادر، چاپ اول.
ابن ابی الحدید مدائنی، عبد الحمید (1385). شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دار الکتب العربیة.
ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی (1426). تذکرة الخواص، قم: مجمع جهانی اهل بیت (ع).
ابن سعد، محمد (1410). طبقات الکبری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن هشام، عبد الملک (1409). السیرة النبویة، بی‌جا: بی‌نا.
امینی نجفی، عبدالحسین (1372). الغدیر فی الکتاب والسنّة والادب، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
جامی، عبدالرحمن (1379). شواهد النبوة، به کوشش: سید حسن امین، تهران، میرکسری.
جامی، عبدالرحمن بن احمد (1380). دیوان جامی، مقدمه و اشراف: محمد روشن، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه، و سیمای دانش، چاپ اول.
جامی، عبدالرحمن بن احمد (1386 الف). مثنوی هفت اورنگ، تصحیح: مرتضی مدرس گیلانی، تهران: اهورا، چاپ دوم.
جامی، عبدالرحمن بن احمد (1386 ب). نفحات الانس من حضرات القدس، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی، تهران: سخن، چاپ پنجم.
جعفریان، رسول (1379 الف). «فضل بن روزبهان و گرایش مذهبی او»، در: مقالات تاریخی، دفتر دوم، قم: دلیل، چاپ اول.
جعفریان، رسول (1379 ب). «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، در: مقالات تاریخی، دفتر اول، قم: دلیل، چاپ اول.
جعفریان، رسول (1386 الف). تاریخ ایران اسلامی، دفتر سوم (از یورش مغولان تا زوال ترکمانان)، تهران: کانون اندیشه جوان، چاپ پنجم.
جعفریان، رسول (1386 ب). تاریخ تشیع در ایران: از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران: نشر علم، چاپ اول.
حسینی عاملی، سید جعفر مرتضی (1400). الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)، قم: بی‌نا.
حکمت، علی‌اصغر (1363). جامی، تهران: توس.
خنجی، فضل‌الله بن روزبهان (2535). مهمان نامه بخارا، به اهتمام: منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم.
خنیزی، شیخ عبدالله (1384). ابوطالب مؤمن قریش، تقریظ: استاد بولس سلامه صاحب ملحمة الغدیر، بی‌جا: مؤسسة الثقافیة، الطبعة الثانیة.
خوارزمی، کمال‌الدین حسین (بی‌تا). جواهر الاسرار و زواهر الانوار (شرح مثنوی مولوی)، تصحیح: محمدجواد شریعت، اصفهان: مؤسسه انتشاراتی مشعل اصفهان، ج1.
خوانساری اصفهانی، میرسید محمدباقر (1360). روضات الجنات، ترجمه: محمدباقر ساعدی خراسانی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه، ج5.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1372). بحر در کوزه، تهران: انتشارات علمی و سخن، چاپ چهارم.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1389). دنباله جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر، چاپ هشتم.
زرین‌کوب، عبدالحسین (2535). با کاروان حله، تهران: سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، چاپ سوم.
زینی دحلان مکی، سید احمد (1351). ابوطالب مؤمن قریش، ترجمه: محمد مقیمی، مقدمه: سید ابراهیم میلانی، تهران: سعدی.
سبحانی، جعفر (1370). فروغ ابدیت، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ ششم، ج1.
سودی بسنوی، محمد (1362). شرح سودی بر حافظ، ترجمه: عصمت ستارزاده، بی‌جا: انتشارات انزلی، چاپ چهارم، ج3.
شگفته، صغری بانو (1387). شرح احوال و آثار فارسی امیر علی‌شیر نوایی متخلص به فانی، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی، چاپ اول.
شوشتری، قاضی سید نورالله (1354). مجالس المؤمنین، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
شیرازی (معصوم علی‌شاه)، محمدمعصوم (بی‌تا). طرائق الحقائق، تصحیح: محمدجعفر محجوب، تهران: کتاب‌خانه سنایی، ج2.
صفا، ذبیح‌الله (1371). تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس، چاپ هشتم، ج4.
صفوی، سام میرزا (1314). تحفه سامی، تصحیح: وحید دستگردی، تهران: مطبعه ارمغان.
فتّال نیشابوری، محمد (1406). روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، مقدمه: شیخ حسین اعلمی، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
فراهانی منفرد، مهدی (1381). پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول.
 
کراجکی طرابلسی، محمد بن عثمان (1405/1985). کنز الفوائد، تحقیق: شیخ عبدالله نعمت عاملی، بیروت: دار الاضواء.
مایل هروی، نجیب (1377). جامی، تهران: طرح نو، چاپ اول.
نصیری، محمد (1385). تاریخ تحلیلی صدر اسلام، قم: دفتر نشر معارف، چاپ هفدهم.
نظامی باخرزی، عبدالواسع (1371). مقامات جامی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: نجیب مایل هروی، تهران: نی، چاپ اول.
هدایت، رضاقلی‌خان (1344). تذکرة ریاض العارفین، به کوشش: مهرعلی گرکانی، بی‌جا: کتاب‌فروشی محمودی.
واعظ کاشفی، علی بن حسین (2536). رشحات عین الحیات، مقدمه و تصحیحات: علی‌اصغر معینیان، بی‌جا: بنیاد نیکوکاری نوریانی، ج1.
ولایتی، علی‌اکبر (1390). نورالدین عبدالرحمن جامی، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.