مطالعه تحلیلی نظریه فطرت در مدرسه فکری محمدحسین طباطبایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب قم، ایران

2 استادیار گروه شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب قم، ایران

چکیده

از جمله نوآوری‌های طباطبایی در نظریه فطرت، توسعه کارکردهای آن در سه حوزه کلام اسلامی، جامعه‌شناسی و معرفت‌شناسی است. پس از طباطبایی، شاگردانش راجع به این نظریه، در دو طیف اثباتی و انتقادی، نظریه‌پردازی کردند؛ برخی با پذیرش اقتضائات فطرت در عرض عقل، در توسعه مبانی و پیامدهای نظریه فطرت کوشیدند، و دیگرانی با اتخاذ رویکرد انتقادی، فطرت را به عقل ارجاع کردند و به این نظریه وقعی ننهادند. از گروه مثبتان می‌توان مطهری، جوادی آملی، مصباح یزدی و جعفر سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی «فطرت»، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه، تنقیح موضوع عصمت فطرت، دوفطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی، از جمله دستاوردهای این گروه است. در طیف مقابل، گاه «فطرت» به عنوان تعبیری قرآنی از تفکر و تعقل تلقی شده، و گاه به گرایش فطری انسان‌ها به امر قدسی به عنوان دستاورد برخی روان‌شناسان دین در غرب نگریسته شده که در میان متفکران شیعی معاصر تلقی به قبول شده است. مطالعه تاریخی پیشینه نظریه فطرت در سنت اسلامی، به‌روشنی بر نادرستی این تلقی‌های انتقادی گواهی می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

theory of innate nature, Ṭabāṭabā’ī, supporters of the theory, critics of the theory.

نویسندگان [English]

  • Ruqayyih Yusufi 1
  • Muhammad Ghafurinizhad 2
1 PhD, Shiite Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Assistant professor, Department of Shiite Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

An innovative idea propounded by Ṭabāṭabā’ī concerning the theory of fiṭra (innate nature) is the extension of its functions to Islamic theology, sociology, and epistemology. His students later theorized about the issue in supportive and critical camps: some have admitted the requirements of innate nature besides reason, trying to develop the foundations and consequences of the theory of innate nature, while others adopted a critical approach, reducing innate nature to reason, and thus, ignoring the theory. Supporters include Muṭahharī, Javādī Āmulī, Miṣbāḥ Yazdī, and Ja‘far Subḥānī. They have contributed to the literature with a delineation of the concept of “innate nature,” its different kinds, ways of proving the theory, refinement of the subject-matter of innate nature, human beings have double innate natures, and negation of human essential misery. On the contrary, “fiṭra” is sometimes interpreted as a Qur’anic term for thought and reason, and sometimes as people’s innate tendency to the sacred, which is substantiated by some Western psychologists of religion accepted by some contemporary Shiite intellectuals. Inaccuracy of these critical conceptions is attested by a history study of the background of the theory of innate nature in the Islamic tradition.

کلیدواژه‌ها [English]

  • An Analytical Consideration of the Theory of Innate Nature in Muhammad Husayn Tabataba’i’s School of Thought
ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (1396). نیایش فیلسوف، تهران: هرمس، چاپ اول.
ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (25 خرداد 1397). برنامه معرفت، فطر و عید فطر.
ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (29 آبان 1394). برنامه معرفت.
ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (شهریور 1389). برنامه معرفت، فطرت از نظر ملاصدرا و دینانی، ش85.
ابن‌فهد حلی، احمد ابن محمد (1407). عدة الداعی و نجاح الساعی، بی‌جا: دار الکتب اسلامی، ج1.
جوادی آملی، عبدالله (1372). ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد، تهران: الزهراء (س)، چاپ سوم.
جوادی آملی، عبدالله (1381). صورت و سیرت انسان در قرآن، تحقیق: غلام‌علی امین دین، قم: اسراء، چاپ دوم.
جوادی آملی، عبدالله (1384 الف). حیات حقیقی انسان در قرآن، تحقیق: غلام‌علی امین دین، قم: اسراء، چاپ دوم.
جوادی آملی، عبدالله (1384 ب). فطرت در قرآن، تحقیق: محمدرضا مصطفی‌پور، قم: اسراء، چاپ سوم.
جوادی آملی، عبدالله (1385). هدایت در قرآن، تحقیق: علی عباسیان، قم: اسراء، چاپ دوم.
جوادی آملی، عبدالله (1386). سرچشمه اندیشه، تحقیق: عباس رحیمیان محقق، قم: اسراء، چاپ پنجم، ج2، 3، 4.
جوادی آملی، عبدالله (1387). معاد در قرآن، تحقیق: علی زمانی قمشه‌ای، قم: اسراء، ج4.
جوادی آملی، عبدالله (1388 الف). ادب فنای مقربان، تحقیق: محمد صفایی، قم: اسراء، چاپ پنجم، ج3.
جوادی آملی، عبدالله (1388 ب). اسلام و روابط بین‌الملل، تحقیق: سعید بندعلی، قم: اسراء، چاپ اول.
جوادی آملی، عبدالله (1388 ج). اسلام و محیط زیست، تحقیق: عباس رحیمیان، قم: اسراء، چاپ پنجم.
جوادی آملی، عبدالله (1388 د). تسنیم، تحقیق: محمدحسین الاهی‌زاده، قم: اسراء، چاپ دوم، ج12.
جوادی آملی، عبدالله (1388 ه). شمس ‌الوحی تبریزی، تحقیق: علی‌رضا روغنی موفق، قم: اسراء، چاپ پنجم.
جوادی آملی، عبدالله (1389 الف). انتظار بشر از دین، تحقیق: محمدرضا مصطفی‌پور، قم: اسراء، چاپ ششم.
جوادی آملی، عبدالله (1389 ب). تسنیم، تحقیق: حسین اشرفی و عباس رحیمی، قم: اسراء، چاپ دوم، ج17.
جوادی آملی، عبدالله (1389 ج). تسنیم، تحقیق: عبدالکریم عابدینی، قم: اسراء، چاپ سوم، ج13.
جوادی آملی، عبدالله (1389 ه). تفسیر انسان به انسان، تحقیق: محمدحسین الاهی‌زاده، قم: اسراء، چاپ پنجم.
جوادی آملی، عبدالله (1389 و). فلسفه حقوق بشر، قم: اسراء، چاپ ششم.
سبحانی تبریزی، جعفر (1380). سلسلة المسائل الفقهیة، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع)، الطبعة الاولی، ج23.
سبحانی تبریزی، جعفر (1382). حوار مع الشیخ صالح الدرویش، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع)، الطبعة الثانیة، ج2.
سبحانی تبریزی، جعفر (1413). الالهیات علی الهدی الکتاب والسنة والعقل، تقریر: حسن مکی عاملی، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع)، الطبعة الرابعة، ج1.
سبحانی تبریزی، جعفر (1419 الف). العقیدة الاسلامیة، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع)، الطبعة الاولی.
سبحانی تبریزی، جعفر (1419 ب). تاریخ الفقه الاسلامی و ادواره، بیروت: دار الاضواء، الطبعة الاولی.
سبحانی تبریزی، جعفر (1421 الف). فی ضلال التوحید، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع)، الطبعة الاولی.
سبحانی تبریزی، جعفر (1421 ب). مفاهیم القرآن، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع)، الطبعة الثالثة، ج1، 3، 4، 6 و 9.
سبحانی تبریزی، جعفر (1425). رسائل و مقالات، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع)، الطبعة الثانیة، ج2-5.
سبحانی تبریزی، جعفر (1426). الوهابیة بین المبانی الفکریة والنتائج العلمیة، تعریب: خضر آتش‌فراز، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع)، الطبعة الاولی.
سبحانی تبریزی، جعفر (1427). بحوث فی الملل والنحل: دراسة موضوعیة مقارنة المذاهب الاسلامی، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع).
شاه‌آبادی، محمدعلی (1360). الانسان والفطرة، در: رشحات البحار، تهران: نهضت زنان مسلمان.
شاه‌آبادی، محمدعلی (1380). شذرات المعارف، تصحیح و تدقیق: بنیاد علوم و معارف اسلامی، تهران: ستاد بزرگ‌داشت مقام عرفان و شهادت.
طباطبایی، محمدحسین (1387 الف). شیعه، به کوشش: سید هادی خسروشاهی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
طباطبایی، محمدحسین (1388 الف). بررسی‌های اسلامی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ج1.
طباطبایی، محمدحسین (1388 ب). تعالیم اسلام، به کوشش: سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب، چاپ دوم.
طباطبایی، محمدحسین (1390). المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعة الثانیة، ج1، 2، 5، 8، 9، 10 و 16.
طباطبایی، محمدحسین (1999). الرسائل التوحیدیة، بیروت: مؤسسة النعمان، الطبعة الاولی.
غفوری‌نژاد، محمد (1389). «تطور تاریخی نظریه فطرت در فلسفه و عرفان اسلامی»، در: آینه معرفت، ش24، ص105-134.
غفوری‌نژاد، محمد (1390). «جایگاه فطرت در آرای امام خمینی»، در: پژوهش‌نامه عرفان، س2، ش4، ص79-107.
غفوری‌نژاد، محمد (1391). «کارکردهای نظریه فطرت در آرای استاد مطهری»، در: عقل و دین، ش7، ص111-134.
غفوری‌نژاد، محمد (1396). «جایگاه فطرت در منظومه معرفتی حکیم شاه‌آبادی»، در:پژوهش‌نامه عرفان، ش17، ص153-168.
مصباح یزدی، محمدتقی (1377). آموزش عقاید، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌المللی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
مصباح یزدی، محمدتقی (1383 الف). به سوی تو، نگارش: کریم سبحانی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول.
مصباح یزدی، محمدتقی (1383 ب). کاوش‌ها و چالش‌ها، تدوین: محمدمهدی نادری قمی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم، ج1.
مصباح یزدی، محمدتقی (1384). به سوی خودسازی، نگارش: کریم سبحانی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ چهارم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1386). خودشناسی برای خودسازی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سیزدهم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1388 الف). پیام مولا از بستر شهادت، تدوین: محمدمهدی نادری قمی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ چهارم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1388 ب). پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1389 الف). جامی از زلال کوثر، تحقیق: محمدباقر حیدری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوازدهم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1389 ب). سیری در ساحل، تدوین و نگارش: علی احمدی‌خواه، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ چهارم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1390 الف). انسان‌سازی در قرآن، نگارش: محمود فتحعلی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1390 ب). به سوی او، تدوین: محمدمهدی نادری قمی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ چهارم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1390 ج). پند جاوید، نگارش: علی زینتی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ چهارم، ج2.
مصباح یزدی، محمدتقی (1390 د). در جست‌وجوی عرفان اسلامی، تدوین: محمدمهدی نادری قمی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ چهارم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1391 الف). اخلاق در قرآن، تحقیق: محمدحسین اسکندری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ پنجم، ج1-3.
مصباح یزدی، محمدتقی (1391 ب). بهترین‌ها و بدترین‌ها از دیدگاه نهج‌البلاغه، نگارش: کریم سبحانی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم.
مطهّری، مرتضی (1383). مجموعه آثار، تهران- قم: صدرا، ج2، 3، 6، 8، 13.
یثربی، سید یحیی (1387). عیار نقد، قم: بوستان کتاب، چاپ دوم.