واکاوی اندیشه توحیدی هشام بن سالم جوالیقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران

2 استاد گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران.

3 دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران.

4 دانشیار گروه تاریخ تشیع اثناعشری، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

چکیده

هشام بن سالم از متکلمان برجسته شیعه در قرن دوم بود که یکی از دو جریان فکری آن زمان را در کنار هشام بن حکم ایجاد کرد. وی در مدرسه کلامی کوفه رشد کرد و میراث ارزنده‌ای در کلام شیعه به یادگار گذاشت. در این میان، دیدگاه‌های گوناگون کلامی را به ایشان نسبت داده‌اند که از بحث‌برانگیزترین این دیدگاه‌ها، دیدگاه توحیدی او است که به سبب آن، به تشبیه و تجسیم متهم شده و فرقه‌نگاران، از جمله اشعری، از وی به عنوان نظریه‌پرداز مشبهه و مجسمه یاد کرده‌اند. اشعری در مقالات الاسلامیین او را اهل تشبیه می‌داند. اما میراث علمی وی، تصویر دیگری از دیدگاه توحیدی این اندیشمند عرضه می‌کند که در مقام باور، قائل به یگانگی خدا است. ولی در نظریه‌پردازی به دلیل نوپایی علم کلام، اصطلاحاتی را به ‌کار برده که مخالفانش را ملازم با تشبیه و تجسیم دانسته‌اند و با عرضه دیدگاه‌های خویش به امام صادق (ع) تصحیح شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Revision of Hisham ibn Salim al-Jawaliqi’s Monotheistic Thought

نویسندگان [English]

  • mahdi Karimi 1
  • Ali Allahbidashti 2
  • Ahmad Abidi Arani 3
  • Ali Aqanuri 4
1 PhD student, Islamic theology, University of Qom, Qom, Iran
2 Professor, Department of Islamic Philosophy and Kalam, University of Qom, Qom, Iran
3 Associate professor, Department of Islamic Philosophy and Kalam, University of Qom
4 Associate professor, Department of Twelver Shiism, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

Hishām ibn Sālim was a prominent Shiite theologian in 8th (2nd AH) century. He created one of the two intellectual currents of the time along with Hishām ibn al-Ḥakam. He grew in the Theological School of Kufa, leaving a precious heritage in Shiite kalam. A variety of theological views are ascribed to him, one of the most controversial among which is his monotheistic view, which led to accusations of divine corporeality (tajsīm) and divine anthropomorphism (tashbīh) against him. Writers of sects, including al-Ash‘arī, referred to him as a theorist of divine corporeality and anthropomorphism. In his Maqalat al-Islamiyyin, al-Ash‘ari counts him as an anthropomorphist. His scholarly heritage, however, presents us with a different picture of his monotheist view, involving the belief in God’s oneness. In his theorization, nevertheless, because of the freshness of the science of kalam, he deployed terminologies that might imply divine corporeality and anthropomorphism. These were corrected when he presented his views to Imam al-Ṣādiq.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hishām ibn Sālim
  • monotheism
  • divine corporeality (tajsīm)
  • divine anthropomorphism (tashbīh)
  • form
قرآن کریم.
ابن ابی‌ الحدید (1379). شرح نهج البلاغه، به کوشش: محمد ابوالفضل ابراهیم، بی‌جا: دار احیاء الکتب العربیة.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی بن حسین (1415). التوحید، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
ابن حنبل، احمد (بی‌تا). الرد علی الزنادقة والجهمیة، تصحیح: محمد فهر شقفه، بی‌جا: بی‌نا.
استرآبادی، مولی محمد امین (1389). الحاشیة فی اصول الکافی، قم: دار الحدیث.
اسعدی، علی‌رضا (1388). هشام بن حکم، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
اسفراینی، شهفور بن طاهر (1419). التبصیر فی الدین، تعلیقه: محمد زاهد کوثری، قاهره: مکتبة الأزهریة للترک، الطبعة الاولی.
اشعری، ابوالحسن (1400/1980). مقالات الاسلامیین، تصحیح: هلموت ریتر، نشر اسلامیة، چاپ دوم.
بغدادی، عبد القاهر بن طاهر بن محمد (1988). الفرق بین الفرق، تحقیق: محمد عثمان الخشت، قاهره: مکتبة ابن ‌سینا.
تبارصفر، صفدر (1387). «خداگونگی انسان در آفرینش: بررسی روایت ان الله خلق آدم علی صورته»، در: معرفت، ش132، ص91-106.
جرجانی، علی بن محمد (1394). التعریفات، ترجمه: سیما نوربخش و سید حسن عرب، تهران: فرزان روز.
خویی، سید ابوالقاسم (1403). معجم رجال الحدیث، بیروت: منشورات مدینة العلم.
خیاط، ابوالحسین (بی‌تا). الانتصار والرد علی ابن راوندی الملحد، قاهره: مکتبة الثقافیة الدینیة.
دادبه، اصغر (1386). دائرةالمعارف تشیع، تهران: نشر شهید سعید محبی، ج4.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه دهخدا، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1388). مفردات الفاظ قرآن، قم: ذوی القربی.
سبحانی، جعفر (1424). معجم طبقات المتکلمین، قم: نشر مکتبة التوحید.
سید مرتضی، علی بن حسین (1405). رسائل شریف مرتضی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: دار القرآن الکریم، چاپ اول.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1364). الملل والنحل، تحقیق: محمد بدران، قم: الشریف الرضی، الطبعة الثالثة.
عرب، سید حسن (1386). دائرةالمعارف تشیع، تهران: نشر شهید سعید محبی.
عمید، حسن (1363). فرهنگ عمید، تهران: امیرکبیر.
فان‌اس، جوزیف (2008). علم الکلام والمجتمع فی القرنین الثانی والثالث للهجرة، ترجمه: سالمه صالح، بغداد، بیروت: منشورات الجمل.
کشی، محمد بن عمر (1409). رجال، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
کلینی، محمد بن ‌یعقوب (1407). اصول کافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم.
مادلونگ، ویلفرد (1387). مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمه: جواد قاسمی، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ویرایش دوم.
مجلسی، محمد باقر (1363). مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الانوار، تصحیح: جمعی از محققان، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثانیة.
مظفر، محمدحسین (1372). حیات الامام الصادق: صفحاتی از زندگی امام جعفر صادق (ع)، ترجمه: سید ابراهیم سیدعلوی، تهران: رسالت قلم، چاپ دوم.
میرداماد، محمد باقر بن محمد (1403). التعلیقة علی أصول الکافی، تحقیق: مهدی رجایی، قم: نشر الخیام، الطبقة الاولی.
نبها، خضر محمد (1427). مسند هشام بن سالم، بیروت: معهد المعارف الحکمیة.
نجاشی، احمد بن علی (1365). رجال ‌النجاشی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ ششم.
ولفسن، هری (1368). فلسفه علم کلام، ترجمه: احمد آرام، تهران: نشر الهدی.
یزدان‌پناه، سید یدالله (1389). مبانی و اصول عرفان نظری، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.