جستاری در تاریخ و ادوار فقه سیاسی شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدرس حوزه و دانشیار گروه فقه و حقوق، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

چکیده
فقه سیاسی شیعه به دلیل محرومیت شیعیان از دست‌یابی به قدرت سیاسی در تاریخ اسلام، رشد چشمگیری در طول تاریخ نداشته است. با آنکه «فقه امامیه» در مقایسه با «فقه اهل سنت» رشدی فراوان داشته، ادوار مختلفی را پشت سر گذاشته و میراث ارزشمندی را بر جا نهاده است، اما «فقه سیاسی شیعه» چندان فرصت ظهور و بروز پیدا نکرده است. با این همه، اگر فقه سیاسی را «آگاهی از احکام شرعیِ رفتار سیاسی مکلف، اعم از حقیقی و حقوقی، بدانیم» می‌توان به تناسب «نوعِ تعامل شیعیان با حکومت»های مختلفی که با عنوان حکومت اسلامی تشکیل شده‌اند، برای فقه سیاسی شیعه ادوار مختلفی را تعریف کرد. این مقاله عهده‌دار معرفی «ادوار مختلف فقه سیاسی شیعه و چگونگی رفتار فقیهان و شیعیان با حکومت» و متقابلاً «تعامل حکومت با تفکر شیعی» است. نگارنده از «دوران حاکمیت تشیع در عصر حکومت نبوی و علوی»، «دوران تقیه و انزوا و مدارا با حکومت‌ها در دوران طولانی حکومت امویان و عباسیان»، «دوران همکاری با سلاطین شیعه»، «دوران مشروط و محدودکردن قدرت سلاطین و نظارت بر عملکرد آنان»، و بالأخره «دوران حاکمیت فقه و فقیهان شیعه» به عنوان ادوار پنج‌گانه فقه سیاسی شیعه، و ویژگی‌های هر دوره و تمایز آنها با یکدیگر سخن گفته است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

History and Career of Shiite Political Jurisprudence (Fiqh)

نویسنده [English]

  • Seyyed Javad Varaee
Assistant professor, Faculty of Law, Research Institute of Hawzah and University,
چکیده [English]

Shiite political jurisprudence (Fiqh), due to suspension of Shia from gaining political power in the Islamic history has not enjoyed the expected growth. Although the Imamiah (Twelver Shia) jurisprudence has experienced more substantial significant growth than Sunni jurisprudence, has gone through different periods and left behind valuable legacy, but Shiite political jurisprudence has not found the right opportunity to emerge. However, if we take political Fiqh as "knowledge of Sharia obligations in political behavior of the religious responsible man or women, regarding the type of Shia's interaction with other states established as an Islamic state, different periods have been described for Shiite political Fiqh. The present paper seeks to introduce different periods of Shiite political jurisprudence, how Shia's and Fuqaha (Muslim religious scholars) deal with the Islamic state, and reciprocally the states engagement with Shi'ism. The author argues five Shiite political periods and the characteristics and differences of each period: "the period of the Shiite sovereignty in the eras of the Great Prophet and Alavian", "the period of Taqiyyah, isolation and tolerance with the states during the long reign of Umayyad and Abbasids", "the periods of cooperation and collaboration with the Shiite Sultans", "the period of conditioning and limiting the Sultans' power and monitoring their performances" and "the period of the rule of Fiqh and Fuqaha".

کلیدواژه‌ها [English]

  • Political Fiqh
  • the History of Islamic Jurisprudence (Fiqh)
  • Shi'ism
  • the State
  • the Oppressive State
  • Authority of Fiqh

منابع

آصفی، محمدمهدی (1372). تاریخ فقه شیعه، ترجمه: عبدالرضا محمدحسین‌زاده، قم: قدس.
احمدی جناتی، محمدابراهیم (1374). ادوار فقه و کیفیت بیان آن، تهران: انتشارات کیهان.
احمدی میانجی، علی (1419). مکاتیب الرسول، تهران: دار الحدیث، چاپ اول.
احمدی میانجی، علی (1426). مکاتیب الائمه، تحقیق: مجتبی فرحی، تهران: دار الحدیث.
اسلامی، رضا (1385). درآمدی بر فقه اسلامی، قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول.
افندی اصفهانی، میرزا عبداللّه (1378). گزارشی از کتاب فیروزه شجاعیه به جهت سده سنیه سلطان حسینیه، به کوشش: رسول جعفریان، بی‌جا: بی‌نا.
افندی، عبداللّه بن عیسی بیگ (1401). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تصحیح: احمد حسینی، بی‌جا: خیام، چاپ اول.
جرداق، جرج (1391). صوت العدالة الانسانیة، ترجمه: هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
جعفریان، رسول (1385). رسائل سیاسی- اسلامی عصر پهلوی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
جمعی از نویسندگان (1377). رسائل مشروطیت، به کوشش: غلام‌حسین زرگری‌ن‍ژاد، تهران: انتشارات کویر.
جمعی از نویسندگان (۱۳۸۰). رسائل حجابیه، به کوشش: رسول جعفریان، قم: انتشارات دلیل ما، چاپ اول.
جمعی از نویسندگان (1381). دوازده رساله فقهی درباره نماز جمعه در عصر صفوی، به کوشش: رسول جعفریان، قم: انتشارات انصاریان.
جمعی از نویسندگان (1384). رسائل فی ولایة الفقیه، به کوشش: محمدکاظم رحمان ستایش و مهدی مهریزی، قم: بوستان کتاب.
جمعی از نویسندگان (1386). سیاست‌نامه‌های قاجاری، به کوشش: غلام‌حسین زرگری‌نژاد، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
جمعی از نویسندگان (1390). مجموعه اسناد و مدارک تدوین و بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به کوشش: سید جواد ورعی و همکاران، قم: دبیرخانه مجلس خبرگان قانون اساسی.
حرّ عاملی، محمد بن حسن (1414). وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت.
حکیم، سید منذر (1377). نگاهی به مراحل تکامل فقه شیعه، برگرفته از: دروس سید محمد هاشمی شاهرودی، شبکه اطلاع‌رسانی شارح www.shareh.com/persian/modules.php
خوانساری، سید محمدباقر (1390). روضات الجنات، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
ربانی، محمدحسن (1390). فقه و فقهای امامیه در گذر زمان، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول.
سبحانی، جعفر (1429). تاریخ الفقه الاسلامی و ادواره، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع).
شهابی، محمود (1366). ادوار فقه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شهرستانی، سید جواد (1408). مقدمه جامع المقاصد فی شرح القواعد، اثر علی بن الحسین کرکی، قم: مؤسسة آل البیت (ع) لاحیاء التراث.
طهرانی، شیخ آقابزرگ (1403). الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت: دار الاضواء، الطبعة الثالثة.
فراهانی، میرزا ابوالقاسم قائم مقام بن میرزا عیسی سید الوزراء (1426). رساله جهادیه، تحقیق: سید محمدجواد حسینی جلالی، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، چاپ اول.
فضلی، عبدالهادی (1415). تاریخ التشریع الاسلامی، قم: دار الکتاب الاسلامی.
کاشف الغطاء، جعفر (۱۳۸۰). کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء، تحقیق: مکتب الاعلام الاسلامی، فرع خراسان، قم: بوستان کتاب.
گرجی، ابوالقاسم (1375). تاریخ فقه و فقها، تهران: انتشارات سمت.
مدرسی طباطبایی، حسین (1368). مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتاب‌شناسی، ترجمه: محمدآصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
نائینی، محمدحسین (1386). تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمه و تصحیح: سید جواد ورعی، قم: بوستان کتاب، چاپ سوم.
نجفی، محمدحسن (بی‌تا). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تحقیق: شیخ عباس قوچانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة السابعة.