تاریخ اجتماعی روش‌های درمانگری ماوراییِ ایرانیانِ روزگارِ صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 استادیار گروه ادیان ابراهیمی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

ایرانیان عصر صفوی، علاوه بر درمان‌های طبیعی، به درمانگری ماوراء‌الطبیعی نیز اعتقاد داشتند، به ‌طوری ‌که اکثرِ اقشارِ جامعه به این سبک از درمان‌ها باور داشتند و در زندگی روزمره‌شان از آن استفاده می‌کردند. تبیین این سبک از درمانگری با تکیه بر گزاره‌های تاریخِ اجتماعی، برای شناختِ وضعیت درمانگری این دوران، که علاوه بر راهکارهای مرسوم طبابت از شیوه‌های دیگری نیز استفاده می‌شده، از موضوعات شایستهٔ پژوهش است؛ بُعدی از درمانگری که کمتر به آن پرداخته ‌شده است، در حالی ‌که در اجتماع دورانِ صفوی دامن‌گیر مردمان آن روزگار بوده و اغلبِ اقشار از آن بهره می‌جستند. داده‌های پژوهشِ حاضر با بهره‌گیری از منابع دست ‌اولِ تاریخی و برخی پژوهش‌های جدید، با روشِ کتاب‌خانه‌ای و سپس با شیوهٔ کیفی، به توصیف و تحلیل این سبک از درمانگری پرداخته است که نشان می‌دهد ایرانیان در این برهه، علاوه بر شیوه‌های درمانگری طبیعی، از اسلوب درمانگری ماورایی هم برای درمان استفاده می‌کردند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در میان طبقات مختلف اجتماع عصر صفوی، روش‌های درمانگری ماورایی بسیار کاربرد داشته است، مانند دعانویسی و تعویذ، طلسم و جادو، جن و پری، زیارت و توسل، استشفاء به نیروی شاهی، نذردرمانی، صدقه‌درمانی، نیایش‌درمانی و استشفاء به قرآن کریم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Social History of Supernatural Therapeutic Methods of Iranians during the Safavid Era

نویسندگان [English]

  • seyed mahdi beheshti 1
  • hasan zandiye 2
  • mehrab sadeghniya 3
1 PhD Student in the History of Shiism, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Assistant Professor, Department of History, University of Tehran, Tehran, Iran
3 Assistant Professor, Department of Abrahamic Religions, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

Iranians of the Safavid era, in addition to natural treatments, also believed in supernatural treatments, in a way that most of the society held this style of treatment and used it in their daily lives. The explanation of this style of therapy based on social history propositions is one of the subjects worthy of research to understand the status of therapy in that era when in addition to conventional medical solutions, other methods were also used. It is a dimension of therapy that has not been addressed much, while in the society of the Safavid era, it was prevalent among the people and most of the social strata benefited from it. Using a qualitative method, the current research described and analyzed this style of therapy based on historical first-hand sources and some new studies. The findings show that Iranians at that time, in addition to natural therapy methods, also used supernatural therapy styles for treatment. The different social classes of the Safavid era used widely supernatural healing methods such as writing prayers and amulets, spells and magic, jinns and fairies, pilgrimage and recourse, healing by royal power, vow therapy, charity therapy, prayer therapy, and healing by the Holy Quran.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Supernatural Therapy
  • Safavid Era Medicine
  • Social History
  • Prayer Writing and Amulets
  • Spells and Magic
  • Islamic Therapy
ابن ‌قیم جوزیه، محمد (۱۹۸۳). الطب النبوی، تحقیق: محمد کریم راجح، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
ابن‌ منظور، محمد (۱۴۱۴). لسان العرب، ؟؟؟: دار الفکر للطباعة، دار صادر.
‌‫‌‫اردبیلی، احمد بن محمد (1403). مجمع الفائدة والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم: جامعه مدرسین.
افوشته‌ای نطنزی، محمود (۱۳۷۳). نقاوة الآثار، تصحیح: احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
‌‫الگود، سیریل (۱۳۵۷). طب در دوره صفویه، ترجمه: محسن جاویدان، تهران: دانشگاه تهران.
‌‫الگود، سیریل (۱۳۷۱). تاریخ پزشکی ایران، ترجمه: باهر قربانی، تهران: امیرکبیر.
‌‫‌‫الویری، محسن (۱۳۹۸). تاریخ اجتماعی شیعیان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
‌‫امین، احمد (۱۹۵۳). قاموس العادات، قاهره: مطبعة لجنة التألیف.
‌‫امینی، ابراهیم بن میر (۱۳۸۳). فتوحات شاهی، تصحیح: محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
‌‫انطاکی، داود (بی‌تا). تذکرة أولی الألباب الجامع للعجب العجاب، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
‌‫اولئاریوس، آدام (۱۳۶۳). سفرنامه آدام الئاریوس، ترجمه: احمد بهپور، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار.
‌‫باربارو، جوزوفا (بی‌تا). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، تهران: خوارزمی.
‌‫بحرانی، هاشم بن سلیمان (۱۴۱۵). البرهان فی تفسیر القرآن، قم: موسسة البعثة، مرکز الطباعة والنشر.
‌‫بیات، اروج‌بیگ (۱۳۳۸). سفرنامه، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
‌‫پولاک، یاکوب ادوارد (۱۳۶۱). سفرنامه پولاک، ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
‌‫تاورنیه، ژان باپتیست (۱۳۸۳). سفرنامه تاورنیه، ترجمه: حمید ارباب شیرانی، تهران: نیلوفر.
تکتاندرفون دریابل، گئورگ (1351). ایترپرسیکوم: گزارش سفارتی به دربار شاه‌عباس اول، ترجمه: محمود تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
‌‫جانب‌اللهی، محمدسعید (۱۳۹۰). پزشکی سنتی و عامیانه مردم ایران با نگاه مردم‌شناختی، تهران: امیرکبیر.
جزائری، سید نعمت‌الله (1429). الانوار النعمانیة، بیروت: دار القاری.
‌‫جعفریان، رسول (۱۳۷۹). صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
جملی کارری،‌ جووانی فرانچسکو (۱۳۴۸). سفرنامه کارری، ترجمه: عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
‌‫‌‫جنابدی، میرزا بیگ بن حسن (بی‌تا). روضة الصفویة، بی‌جا: بی‌نا.
‌‫حر عاملی، محمد بن حسن (۱۳۷۶). الفصول المهمة فی أصول الأئمة (تکملة الوسائل)، محقق: محمد قائنی، قم: مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (ع).
‌‫حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴۰۹). وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث.
‌‫حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴۱۲). هدایة الأمة، مشهد: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، آستانة الرضویة المقدسة، مجمع البحوث الإسلامیة.
‌‫‌‫حکیم مؤمن، محمد (۱۲۱۰). تحفة المؤمنین: تحفه حکیم مؤمن، بی‌جا: بی‌نا.
خاتون‌آبادی، امیرمحمد صالح بن عبدالواسع (بی‌تا). نسخه خطی انوار مشرقه، شماره نسخه: 5183، شماره مدرک کتاب‌خانه مجلس: 38958-10.
‌‫خوانساری، آقاجمال (۱۳۸۲). کلثوم ننه: عقائد النساء، تصحیح و تنظیم: سید حسین جعفری زنجانی، تهران: آل عبا.
‌‫خوانساری، حسین بن محمد (بی‌تا). مشارق الشموس فی شرح الدروس، بی‌جا: بی‌نا.
دورانت، ویلیام جیمز (۱۳۳۷). تاریخ تمدن، ترجمه: گروهی از مترجمان، تهران: اقبال.
‫‌‫راوندی، مرتضی (۱۳۵۴). تاریخ اجتماعی ایران، تهران: امیرکبیر.
‌‫رسو، پی‌یر (۱۳۴۹). تاریخ علوم، ترجمه: حسن صفاری، تهران: امیرکبیر.
‌‫روملو، حسن‌بیگ (۱۳۸۹). احسن التواریخ، تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
‌‫زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۸۳). یادداشت‌ها و اندیشه‌ها، تهران: سخن.
‌‫زندیه، حسن (13۹۰). «تاریخ اجتماعی»، در: تاریخ اسلام، ش12، ص161-182.
‌‫سماهیجی، عبدالله (۱۳۶۹). صحیفه علویه، تحقیق: هاشم رسولی، تهران: اسلامی.
‌‫سیلوا ای فیگروآ، گارسیا د. (۱۳۶۳). سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروآ، ترجمه: غلام‌رضا سمیعی، تهران: نشر نو.
‌‫سیوطی، عبد الرحمن (۱۴۲۸). الرحمة فی الطب والحکمة، بیروت: المکتبة العصریة.
‌‫شاردن، ژان (۱۳۷۲). سفرنامه شاردن. اقبال یغمایی. توس.
‌‫شاردن، ژان (بی‌تا). سیاحت‌نامه شاردن، ترجمه: محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
شاه ارزانی، محمد اکبر بن محمد. (1380ه.ش). میزان الطب. قم: موسسه فرهنگی سماء.
‌‫طریحی، فخر الدین (۱۳۷۵). مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، تهران: مکتبة المرتضویة.
‌‫عقیلی علوی خراسانی شیرازی، محمدحسین (۱۳۸۰). مخزن الأدویة، تهران: باورداران.
‌‫عقیلی علوی خراسانی شیرازی، محمدحسین (۱۳۸۵). خلاصة الحکمة، تحقیق و تصحیح: اسماعیل ناظم، قم: اسماعیلیان.
‌‫فیض کاشانی، محمد (۱۴۱۷). المحجة البیضاء، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: جماعة المدرسین بقم، مؤسسة النشر الإسلامی.
‌‫کمپفر، انگلبرت (۱۳۶۰). سفرنامه کمپفر، ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
‌‫‌‫گری، چارلز (۱۳۴۹). سفرنامه ونیزیان در ایران، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
‌‫لارنس، لاکهارت (۱۳۸۳). انقراض سلسله صفوی، ترجمه: اسماعیل دولت‌شاهی، تهران: علمی و فرهنگی.
‌‫مازندرانی، محمد صالح (۱۳۴۲). شرح الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تعلیق: ابوالحسن شعرانی، تهران: المکتبة الاسلامیة.
‌‫ماسه، هانری (۱۳۵۷). معتقدات و آداب ایرانی، ترجمه: مهدی روشن‌ضمیر، تاریخ و فرهنگ ایران.
‌‫ماسه، هانری (۱۳۹۱). آداب و معتقدات ایرانی، ترجمه: مهدی روشن‌ضمیر، تهران: شفیعی.
‌‫مجلسی، محمد باقر (۱۳۶۸). بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
‌‫‌‫مجلسی، محمد باقر (۱۳۶۹). حلیة المتقین، قم: لقمان.
‌‫‌‫مجلسی، محمد باقر (۱۴۲۳). زاد المعاد، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
‌‫مجلسی، محمد تقی بن مقصود علی (۱۳۷۳). لوامع صاحبقرانی المشتهر بشرح الفقیه، قم: اسماعیلیان.
منشی، اسکندربیک (۱۳۱۴). تاریخ عالم‌آرای عباسی، تهران: دار الطباعة آقا سید مرتضی.
‌‫‌‫موسی‌پور بشلی، ابراهیم (۱۳۹۵‌). دین زیسته و زندگی روزانه، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
‌‫ناشناخته (۱۳۸۴). عالم‌آرای شاه‌اسماعیل، مقدمه، تصحیح و تعلیق: اصغر منتظر صاحب، تهران: علمی و فرهنگی.
‌‫نجفی، محمد حسن (1404). جواهر الکلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نوایی، عبدالحسین (۱۳۶۰). اسناد و مکاتبات سیاسی ایران، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
‌‫واله قزوینی اصفهانی، محمدیوسف (۱۳۸۲). ایران در زمان شاه‌صفی و شاه‌عباس دوم، تصحیح: محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.