تاریخ کلام امامیه در ماوراء‌النهر تا قرن پنجم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب، محقق و پژوهشگر

چکیده

تاریخ کلام امامیه از مباحثی است که نیازمند مطالعات جدی و پژوهش‌های روشمند است. در طول تاریخ تشیع برخی مناطق جغرافیایی که محل تجمع توده‌های شیعی بوده، زمینه تشکیل حوزه‌های علمی قدرتمند و تأثیرگذاری را فراهم آورده است. در این میان، راجع به حوزه ماوراء‌النهر (بخشی از آسیای میانه)، که مناطق گسترده‌ای را نیز در بر دارد، هنوز بررسی جامعی نشده است. از جمله مطالب ضروری درباره این منطقه جغرافیایی، شخصیت‌های برجسته کلامی و نیز گونه‌شناسی آثار ایشان، ردیابی جریان‌های فکری راه‌یافته از مکاتب دیگر به این حوزه و نحوه تعامل ایشان با دیگر مکاتب کلامی و در پایان علل رکود و از بین رفتن این مدرسه کلامی است، که در این نوشتار به روش توصیفی‌تحلیلی درباره آن سخن گفته‌ایم. حوزه ماوراء‌النهر از سه جریان فکری مدرسه کوفه، قم و بغداد اثرپذیری داشته و بیشترین اثرپذیری آن از جریان فکری مکتب قم بوده است، با این تفاوت که مشایخ ماوراء‌النهر همانند مشایخ مکتب قم نبوده و نقل روایت از گروه متهمان به غلوی را که مأمون در حدیث بودند، جایز می‌دانستند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The History of Imamites Theology in Transoxanien (Mawara ul nahr) up to the Fifth Century

نویسنده [English]

  • ali reza zakizadeh renani
phd to university Isfahan
چکیده [English]

The history of Imamites Theology is among the important fields that demands systematic and serious studies. During the Shia history, some areas that contain a large number of Shiites provided a good setting for the constitution of influential and authoritative Seminaries. However, there isn’t any comprehensive study about Transoxanien, Mawara ul nahr (part of Middle Asia) which includes a large part of the region. The present study tries to, by using analytical- descriptive method, elaborate on the following subjects which are among the most important issues in this geographical area: identifying the outstanding theological figures and typology of their works, detecting the intellectual movements of other schools penetrating to this field and their interactions, and, lastly, the causes of stagnation and fading of this theological school. Mawara ul nahr has been under the influence of three intellectual movements: Kufah, Qom and Baghdad, and the most important one is Qom. However, the religious scholars of Mawara ul nahr have not the same views as the elders of the school thought of Qom. They regard the narrations of extremists who were trustee in Hadiths legitimate.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The history of Theology
  • Mawara ul nahr (Transoxanien)
  • theological movements
  • Islamic theologians
  • causes of stagnation
آقابزرگ تهرانی، محمد محسن بن‌علی (1408ق)، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم: اسماعیلیان.
ابن‌اثیر جزری، علی بن‌محمد (1965م)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن‌بابویه قمی (صدوق)، محمد بن‌علی (1395ق)، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
ابن‌حوقل، محمد (1938م)، صورة الأرض، الطبعة الثانیة، بیروت: دار صادر.
ابن‌خرداذبه (1889م)، المسالک والممالک، بغداد: مکتبة المثنی.
ابن‌داوود حلی، حسن بن‌علی (1342ش)، رجال ابن‌داوود، تصحیح: محمد صادق بحرالعلوم، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌غضائری، احمد بن‌حسین (1364ش)، الرجال، تحقیق: سید محمدرضا حسینی جلالی، قم: دار الحدیث.
ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن‌عمر (1407ق)، البدایة والنهایة، بیروت: دار الفکر.
ابن‌ندیم، محمد بن‌اسحاق (بی‌تا)، الفهرست، تحقیق: رضا تجدّد، بی‌جا: بی‌نا.
اشپولر، برتولد (1373ش)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری و مریم میراحمدی، چاپ چهارم، تهران: علمی‌فرهنگی.
بارتولد، واسیلی ولادیمیرویچ (1358ش)، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه: محمدعلی کشاورز، تهران: امیرکبیر.
بلاذری، احمد بن‌یحیی بن‌جابر (1367ش)، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکلی، تهران: نشر نقره.
بلانت، ویدفرد (1363ش)، جادۀ زرّین سمرقند، ترجمه: رضا رضایی، تهران: جان‌زاده.
بنداری اصفهانی، فتح بن‌علی (بی‌تا)، تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه: محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
تتوی، قاضی احمد، قزوینی، آصف‌خان (1382ش)، تاریخ الفی، تحقیق: غلام‌رضا طباطبایی مجد، تهران: علمی‌فرهنگی.
الجابری، علی (1409ق)، الفکر السلفی عند الشیعة الامامیة، قم: دار إحیاء.
جبّاری، محمدرضا (1384ش)، مکتب حدیثی قم، قم: نشر زائر.
جبرئیلی، محمدصفر (1389ش)، سیر تطوّر کلام شیعه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
جبرئیلی، محمدصفر (1390ش)، «مدارس کلامی شیعه امامی»، مجله کلام اسلامی، س20، ش79، ص37-51.
جمعی از پژوهشگران (زیر نظر محمدتقی سبحانی) (1395 الف ش)، جستارهایی در مدرسه کلامی قم، قم:‌ دارالحدیث.
جمعی از پژوهشگران (زیر نظر محمدتقی سبحانی) (1395 ب ش)، جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد، قم:‌ دارالحدیث.
چکنگی، علی‌رضا (1378ش)، فرهنگ‌نامه تطبیقی نام‌های قدیم و جدید مکان‌های جغرافیایی ایران، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
حلّی، حسن بن‌یوسف (1411ق)، رجال العلامة الحلی (خلاصة الأقوال)، الطبعة الثانیة، نجف: دار الذخائر.
خزّاز رازی، علی بن‌محمد (1401ق)، کفایة الأثر فی النص علی الأئمّة الاثنی عشر، تحقیق: عبداللطیف حسینی کوه‌کمری، قم: بیدار.
راوندی، مرتضی (1382ش)، تاریخ اجتماعی ایران، چاپ دوم، تهران: نگاه.
رضایی، محمدجعفر (1391ش)، «امتداد جریان فکری هشام بن‌حکم تا شکل‌گیری مدرسه بغداد»، نقد و نظر، س17، ش65، ص91-110.
زکی‌زاده رنانی، علی‌رضا (بی‌تا)، «جریان‌شناسی فکری امامیه در ماوراء‌النهر تا قرن پنجم هجری»، آیین حکمت (در دست چاپ).
سبحانی، جعفر (1425ق)، رسائل و مقالات، چاپ دوم، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
سبحانی، محمدتقی (1391ش)، «کلام امامیه: ریشه‌ها و رویش‌ها»، نقد و نظر، دوره 17، ش65، ص5ـ37.
سبحانی، محمدتقی، موسوی تنیانی، سید اکبر (1393ش)، «جریان‌شناسی فکری امامیه در خراسان و ماوراء‌النهر: از آستانه غیبت صغری تا عصر شیخ صدوق»، تحقیقات کلامی، ش4، ص79-106.
سمعانی، عبدالکریم بن‌محمد (1419ق)، الأنساب، تصحیح عبدالله عمرو الباروی، بیروت: دار الفکر.
سید مرتضی (علم‌الهدی) (1405ق)، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: دار القرآن الکریم.
شریف ادریسی، محمد بن‌محمد (1409ق)، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت: عالم الکتب.
صفا، ذبیح‌الله (1378ش)، تاریخ ادبیات در ایران، چاپ هشتم، تهران: فردوس.
ضیایی‌فر، سعید (1385ش)، پیش‌درآمدی بر مکتب‌شناسی فقهی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
طوسی، محمد بن‌حسن (1363ش)، اختیار معرفة الرجال مع تعلیقات میرداماد الأسترآبادی، قم: آل البیت (ع).
طوسی، محمد بن‌حسن (1373ش)، رجال الطوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، چاپ سوم، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
طوسی، محمد بن‌حسن (1414ق)، الأمالی، قم: دار الثقافة.
عسقلانی، احمد بن‌علی (1390ق)، لسان المیزان، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
غفرانی، علی (1387ش)، فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراء‌النهر: از سقوط سامانیان تا برآمدن مغولان، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
غلام‌علی، مهدی (1393ش)، تاریخ حدیث شیعه در ماوراء‌النهر و بلخ: درآمدی بر مکتب حدیثی خراسان (دفتر اوّل)، قم: دارالحدیث.
فرای، ریچارد (1348ش)، بخارا: دستاورد قرون وسطا، ترجمه محمود محمودی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر.
فروزانی، سید ابوالقاسم (1377ش)، «جغرافیای تاریخی فرارود»، ایران‌شناخت، ش9، ص180-221.
قدیانی، عباس (1387ش)، فرهنگ جامع تاریخ ایران، چاپ ششم، تهران: نشر آرون.
قزوینی، زکریا بن‌محمد (1373ش)، آثار البلاد و أخبار العباد، تهران: امیرکبیر.
کرباسی، اکبر (1391ش)، «مدرسه کلامی کوفه»، نقد و نظر، دوره 17، ش65، ص38-65.
کشّی، محمد بن‌عمر (1409ق)، رجال الکشّی، تحقیق حسن مصطفوی، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
لاهیجی، عبدالرزاق (1425ق)، گوهر مراد، تصحیح مؤسسه تحقیقاتی امام صادق (ع)، قم: نشر سایه.
لسترنج، گای (1367ش)، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، چاپ سوم، تهران: علمی‌فرهنگی.
مادلونگ، ویلفرد (بی‌تا)، «تشیع امامیه و علم کلام معتزلی»، ترجمه احمد آرام، شیعه در حدیث دیگران، زیر نظر مهدی محقق، تهران: دائرة‌المعارف تشیع.
مارکوارت، ژوزف (1368ش)، وهرود و ارنگ: جستارهایی در جغرافیایی اساطیری و تاریخی ایران شرقی، ترجمه و اضافات دکتر منشی‌زاده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مفید، محمد بن‌محمد (1413ق)، الاختصاص، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی، قم: کنگره شیخ مفید.
مقدسی، محمد بن‌احمد (1411ق)، أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، قاهره: مکتبة مدبولی.
منتجب‌الدین، علی بن‌عبیدالله (1422ق)، الفهرست، تحقیق محدّث ارموی، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
نجاشی، احمد بن‌علی (1365ش)، رجال النجاشی، الطبعة السادسة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
نرشخی، محمد بن‌جعفر (1363ش)، تاریخ بخارا، تحقیق محمدتقی مدرس رضوی، تهران: توس.
نسفی، عمر بن‌محمد (1378ش)، القند فی ذکر علماء سمرقند، تصحیح یوسف الهادی، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
یاقوت حموی، یاقوت بن‌عبدالله (1995م)، معجم البلدان، الطبعة الثانیة، بیروت: دار صادر.