رگه‌هایی از رأی‌گرایی در اندیشه و عملکرد اجتهادی زرارة بن اعین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 جامعة المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی امام خمینی، قم، ایران

2 استادجامعة المصطفی العالمیة

چکیده

زرارة بن اعین فقیه، متکلم و محدث امامی، یکی از شخصیت‌های جریان‌ساز کوفه در سده دوم است. وی در عرصه‌های گوناگون فقهی، کلامی و حدیثی فعالیت‌های چشمگیری در میان امامیه داشته است. هرچند او از نظر رجالی و حدیثی شخصیتی شناخته‌شده است، اما عملکرد اجتهادی وی تاکنون به دلایل مختلفی تبیین نشده است. نوشته حاضر در صدد است اندیشه‌ها و عملکرد اجتهادی زرارة را با روش تحلیل گزاره‌های رجالی و حدیثی متعلق به وی با نگاهی بسترشناسانه و با توجه به نوع پرسش‌هایی که وی مطرح کرده است تبیین کند تا روشن شود که او در اندیشه‌های خود چقدر از نصوص فراتر می‌رفته است. نیز نگرش وی به نصوص و میزان پای‌بندی به آنها را نیز تا حدودی تبیین می‌کند. فرض بر آن است که او در عین حالی که خدمات ارزنده‌ای در حوزه حدیثی انجام داده است، عنصر رأی‌گرایی در عملکرد اجتهادی‌اش به‌روشنی دیده می‌شود، چنانچه می‌توان نشانه‌های آن را در برخی آرا و دیدگاه‌های فقهی و کلامی وی دید؛ و نیز ادامه آن را در شاگردان فطحی وی مانند ابن‌بکیر ردیابی کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation into Zorara's Ijtihadi Views and function on His Opinion-oriented approach

نویسندگان [English]

  • muhammad furqan 1
  • Nematollah Safari froushani 2
1 almustafa international university, Imam Khomaini complex for higher education, Qom, iran
2 استادجامعة المصطفی العالمیة
چکیده [English]

Zorara ibn Ayon, a jurisprudent, theologian and Imami scholar, is one of the main characters of the Kufa city in the second century of Hegira. In various jurisprudential, verbal and hadith spheres, he has had remarkable activities in the Imamiyah, although he is well-known personality from the perspective of Rijāl and Hadith, but his "ijtihad" function has not been explained for various reasons.
This paper seeks to elucidate the thoughts and functions of Zorara's ijtihad with the method of analyzing Rijālī's and hadith's propositions belonging to him with the historical context insight and according to the types of questions posed by him in order to clarify how much he has gone further from religious texts in his thoughts. It also explains his attitude to the texts and the degree of adherence to them.
It is assumed that while he has performed valuable role in the area of hadith, the element of opinion-oriented approach is clearly seen in his ijtihadi practice, as it can be seen in some of his theological and jurisprudential views and also the continuation of his thoughts can be seen in his "Fatahy" students like Ibn Bokair.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key words: Zorara bin Ayon
  • Ijtihad
  • Theory of "istetaeh"
  • Imam Sadiq (A.S)
ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1386). علل الشرائع، قم: کتاب‌فروشی داوری، چاپ اول، ج1.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1398). التوحید، تحقیق و تصحیح: هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول.
ابن سعد، محمد (1410/1990). الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی، ج5-7.
ابن غضائری، احمد بن ابی عبداللّه (بی‌تا). رجال ابن الغضائری، تحقیق: محمدرضا حسینی جلالی، قم: بی‌نا.
ابن قتیبه دینوری، عبداللّه بن مسلم (1969). المعارف، تحقیق: ثروت عکاشة، مصر: دار المعارف، الطبعة الثانیة.
ابن کثیر، اسماعیل (1407/1986). البدایة والنهایة، بیروت: دار الفکر، الطبعة الاولی.
ابن نجیم الحنفی، زین الدین (بی‌تا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت: دار المعرفة.
ابن ندیم، محمد بن إسحاق (1398/1978). الفهرست، بیروت: دار المعرفة.
ابوغالب زراری (1399). رسالة فی آل اعین، تصحیح: سید محمدعلی موسوی ابطحی، بی‌جا: مکتبة ربانی.
اشعری قمی، سعد بن عبداللّه (1360). المقالات والفرق، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
أشعری، علی بن إسماعیل (2005). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق: هلموت ریتر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الثالثة.
انصاری، حسن (1379). «اصحاب اجماع»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: محمدکاظم بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ج9.
بابکر الحسن، خلیفه (1997). الاجتهاد بالرأی فی مدرسة الحجاز الفقهیة، مصر: مکتبة الزهرا، چاپ اول.
بلاذری، أحمد بن یحیی (1417). انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، الطبعة الاولی، ج8.
بیهقی، احمد بن الحسین (1405/1985). دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، تحقیق: عبدالمعطی قلعجی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
پاکتچی، احمد (1375). «گرایش‌های فقه امامیه در سده دوم و سوم هجری»، در: نامه فرهنگستان علوم، ش4، س2، ص11-28.
پاکتچی، احمد (1379). «اصحاب رأی»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: محمدکاظم بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ج9.
پاکتچی، احمد (1384). «سیر اندیشه‌های کلامی در تاریخ ‌اسلام»،در: اسلام، پژوهشی تاریخی و فرهنگی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم.
جاحظ، عمرو بن بحر (1424). الحیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانیة.
حسینی (میرداماد)، محمدباقر (1363). تعلیقات میرداماد بر رجال کشی، تحقیق: مهدی رجایی، قم: مؤسسة اهل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ج1.
حسینی (میرداماد)، محمّدباقر (1397). التعلیقة علی الاستبصار، تهران: بی‌نا، چاپ اول.
خطیب بغدادی، احمد بن علی (بی‌تا). تاریخ بغداد او مدینة السلام منذ تأسیسها حتی سنة 463، بیروت: دار الکتب العلمیة.
خویی، سید ابوالقاسم (1410). معجم رجال الحدیث، قم: مرکز نشر آثار شیعه.
ذهبی، محمد بن احمد (1993). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، تحقیق: عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتب العربی، الطبعة الثانیة، ج6-7.
سرخسی، محمد بن أبی سهل (2000). المبسوط، دراسة و تحقیق: خلیل محیی الدین المیس، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الاولی.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1962). الانساب، تحقیق: عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف عثمانیة، الطبعة الاولی، ج3.
شاکری، سیمین‌دخت (1384). «حمران بن اعین»، در: دانش‌نامه جهان اسلام، زیر نظر: غلام‌علی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ اول، ج14، ص153-155.
طبری، محمد بن جریر (1967). تاریخ الامم والملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث، الطبعة الثانیة، ج7.
طوسی، محمد بن حسن (1390). الاستبصار فیما اختلف فیه الأخبار، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول.
طوسی، محمد بن حسن (1407). تهذیب الأحکام، تحقیق: خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم.
طوسی، محمد بن حسن (1411). کتاب الغیبة للحجة، قم: دار المعارف الاسلامیة، الطبعة الاولی.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). الفهرست، محقق/مصحح: سید محمد صادق آل بحرالعلوم،‌ نجف: مکتبة مرتضویة.
طهوری، صادق (1376). «نقدی بر مسند زرارة بن اعین»، در: آیینه پژوهش، ش45، ص27-35.
عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی (1419). ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، قم: مؤسسة آل البیت (ع)، الطبعة الاولی، ج2.
عاملی (شیخ بهایی)، محمد بن حسین (1390). الحبل المتین فی أحکام الدین، قم: کتاب‌فروشی بصیرتی، چاپ اول.
غلامی دهقی، علی (1383). «مرجئه و بنی‌امیه: همسازی یا ناهمسازی»، در: تاریخ در آیینه پژوهش، ش1، ص129-146.
فان اس، جوزیف (2008). علم الکلام والمجتمع فی القرنین الثانی والثالث للهجرة، ترجمه: سالمه صالح، بغداد- بیروت: منشورات جمل، الطبعة الاولی.
فرقان، محمد (1396). بررسی تاریخی اجتهاد اصحاب ائمه (ع): از دوران امام باقر (ع) تا پایان امامت امام جواد (ع)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد تاریخ تمدن اسلامی، استاد راهنما: نعمت‌اللّه صفری فروشانی، قم: جامعة المصطفی العالمیة.
فضلی، عبدالهادی (2007). التقلید والاجتهاد، بیروت: مرکز الغدیر، الطبعة الاولی.
فلاحتی، حمید (1389). «نگاهی به زندگی و شخصیت علمی زرارة بن اعین»، در: فرهنگ کوثر، علوم قرآن و حدیث، ش84، ص140-149.
فیض کاشانی، محمدمحسن ابن شاه‌مرتضی (1406). الوافی، اصفهان: کتاب‌خانه امام امیرالمؤمنین علی (ع)، چاپ اول، ج7.
فیض کاشانی، محمدمحسن ابن شاه‌مرتضی (بی‌تا). مفاتیح الشرائع، قم: انتشارات کتاب‌خانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی (ره)، چاپ اول، ج1.
قائمی، سید رضا؛ صادقی، هادی (1391). «نقش امرای بنی‌امیه در ترویج نظریه جبر»، در: تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، س3، ش6، ص121-138.
کشی، محمد بن عمر (1363). رجال کشی (اختیار معرفة الرجال)، با تعلیقات محقق میرداماد استرآبادی، تحقیق: مهدی رجایی، قم: مؤسسة اهل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم.
گرامی، سید محمدهادی (1391). نخستین مناسبات فکری تشیع، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق، چاپ اول.
مجلسی، محمدباقر (1403). بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الثانیة، ج5.
مجلسی، محمدباقر (1406). ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، تحقیق: مهدی رجایی، قم: کتاب‌خانه مرعشی نجفی، چاپ اول، ج10.
محقق حلی، جعفر بن حسن (1407). المعتبر فی شرح المختصر، تحقیق: گروهی از پژوهشگران، قم: مؤسسه سیدالشهداء، چاپ اول، ج2.
محمدی مازندرانی، بشیر (1413). مسند زرارة بن اعین، قم: مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ اول.
مدرسی طباطبایی، حسین (1386). مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه: هاشم ایزدپناه، تهران: انتشارات کویر، چاپ اول.
مقریزی، أحمد بن علی (1999). إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع، تحقیق: محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
موسوی خلخالی، سید احسان (1392). جریان‌شناسی کلامی امامیه در عصر امام صادق (ع)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ تشیع، استاد راهنما: نعمت‌اللّه صفری فروشانی، استاد مشاور: علی آقانوری، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
موسوی خلخالی، سید احسان (1394). «متکلمان امامی عصر امام صادق (ع) و مسئله صفات خداوند»، در: تحقیقات کلامی، ش10، ص23-44.
نجاشی، احمد بن علی (1407). رجال النجاشی - فهرست أسماء مصنفی الشیعة، تحقیق: موسی شبیری زنجانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.