بازشناسی تشیع و هویت در اندیشه فرهیختگان ایرانی پیش از سقوط خلافت عباسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد یار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

چکیده
فتوحات اعراب موجب تغییر و تحول گسترده‌ای در حیات مادی و معنوی ایرانیان، به‌ویژه دگرگونی در برخی مؤلفه‌های سازنده هویت ایرانی شد. پیامد این رویداد ازبین‌رفتن برخی عناصر سازنده هویت همچون سرزمین و دولت، و تغییر برخی عناصر مانند دین، در برابر قابلیت‌های برتر دین جدید بود. در مواجهه با چنین وضعیتی فرهیختگان ایرانی کوشیدند به‌ روش‌های مختلف به هویت ایرانی در کنار اندیشه‌های اسلامی تداوم بخشند. ایشان در کنار توجه به تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام، اندیشه‌های شیعی را در آثار خود منعکس کردند و درصدد پیوند زدن میان هویت ایرانی و تشیع برآمدند. اگرچه این تلاش‌ها به علت استیلای معنوی دستگاه خلافت عباسی راه به ‌جایی نبرد، ولیکن در دراز مدت با ایجاد تغییرات فرهنگی زمینه احیای مجدد ایران بر پایه آموزه‌های شیعی را فراهم آورد. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی در پی مطالعه انعکاس اندیشه‌های شیعه در منابع مختلف تاریخی و ادبی پیش از حملات مغول و بررسی تأثیر آن بر گسترش تشیع به‌ عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم هویت ایرانی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognition of Identity of Shi'ism and Educated Iranians' Thought before the fall of the Abbasid Caliphate

نویسنده [English]

  • mohammad rezaei
Assistant Professor Department of History and Civilization
چکیده [English]

Shi'a has been explicitly and implicitly influential in formation of Iranian identity, in addition to cultural factors and elements such as customs, language and history.Shi'ism, especially from the Safavid period, has played a key role in the formation of identity and the restoration of Iran. Following the Arab conquests and dominance of the Umayyad and Abbasid caliphs over the territory now called Iran; efforts to revive its political and cultural life have begun by Iranians. Along with political and military activities, some scholars have begun discussing Iranian identity in different ways in their works. One of the identifying factors was to pay attention to a religion other than the religions supported by the Caliphate system. Despite the fact that until the collapse of the Caliphate system, and even afterwards, most of Iranians followed one of the Sunni sects, historical sources shows that Shiite ideas are visible in their contents. This attention led to the familiarity of society with Shi'a despite the fact that during the period prior to the fall of the Abbasid, no serious change happened. This antecedent field became a factor in the identity of Shia following the collapse of the caliphate system and later the Safavid victory. The present study uses a descriptive-analytical method to study the reflection of Shiite doctrines in historical and literary sources before the fall of the Abbasid Caliphate's system and explain its role in shaping the appropriate context for more familiarity with Shiites. It also answers this question: Can a link between the issue of Iranian identity and Shi'a be found in the early centuries?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • History
  • Shi'ism
  • the Educated
  • Identity
قرآن کریم.
ابن‌البلخی (1362). فارسنامه، به سعی و اهتمام و تصحیح گای لسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران: دنیای کتاب، چاپ دوم.
ابن‌بابویهمات و توسعه علوم انسانی.
احمدی، حمید (1384). «دین و ملیت در هویت ایرانی»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش 67، ص 27- 36.
احمدی، حمید (1388). بنیادهای هویت ملی ایرانی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
اشرف، احمد (1378). هویت ایرانی در ایرانیان خارج از کشور، به کوشش اکبر گنجی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
اشرف، احمد (1395). هویت ایرانی: از دوران باستان تا پایان پهلوی، ترجمه: حمید احمدی، تهران: نشر نی.
افروغ، عماد (1378). هویت ایرانی و حقوق فرهنگی، تهران: سوره مهر، چاپ اول.
بهشتی، محمد (1372). فرهنگ صبا، بی‌جا: صبا.
بیهقی، محمدبن‌حسین (1389). تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، تهران: نشر علم، چاپ دوم.
تاریخ سیستان، (1381). تصحیح محمدتقی بهار، تهران: معین، چاپ اول.
حاکم نیشابوری، ابوعبداللّه (1375). تاریخ نیشابور، تلخیص و ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، چاپ اول.
حجازی، بهجت السادات (1385). «از ملی گرایی فردوسی تا فراملی گرایی مولوی»، کاوش نامه، ش 13، ص 9- 32.
حدیدی، خلیل، خدابخش، اسداللّه (1384). «امامت در آثار سنایی غزنوی»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش 197، ص 55- 74.
حسینی، صدرالدین ابوالحسن علی‌بن‌ناصربن‌علی (1380). زبدة التواریخ، تصحیح محمد نورالدین، ترجمه رمضان علی روح الهی، تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی، چاپ اول.
خسروی، اشرف، موسوی، سید کاظم (1387). «خرد ورزی ودین داری اساس هویت ایرانی شاهنامه»، کاوش نامه، ش ۱۶، ص 99- 128.
رادفر، ابوالقاسم (1388). «بازتاب هویت ایرانی در آثار هنری و مواریث فرهنگی»، پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، ش اول، ص 37- 58.
الراوندی، محمدبن‌علی‌بن‌سلیمان (1364). راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
 سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن‌آدم (1377). حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، تصحیح و تحشیه مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن‌آدم (1381). دیوان حکیم سنایی غزنوی، مقدمه بدیع‌الزمان فروزانفر، به اهتمام پرویز بابایی، تهران: آزاد مهر، چاپ اول.
طباطبایی، جواد (1375). خواجه نظام الملک، تهران: طرح نو.
طبری، محمدبن‌جریر (1386). تاریخ بلعمی، ترجمه ابوعلی بلعمی، تصحیح ملک‌الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی، تهران: هرمس، چاپ اول.
عبدالجلیل قزوینی، نصیرالدین ابوالرشید (1358). نقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، تصحیح جلال‌الدین محدث، تهران: انجمن آثار ملی.
عتبی، ابونصر محمدبن‌عبدالجبار (1384). تاریخ یمینی، ترجمه ابوالشرف ناصح‌بن‌ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
عطار نیشابوری، فریدالدین (بی‌تا). تذکرة الاولیاء، با مقدمه محمدخان قزوینی، تهران: بی‌نا، چاپ پنجم.
عمید، حسن (1386). فرهنگ عمید، تهران: امیرکبیر، چاپ بیست و هشتم.
عنصرالمعالی، کیکاووس ‌بن‌اسکندر بن‌قابوس (1352). قابوس‌نامه، به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول.
کاکا افشار، علی (1384). «مادگان هزار دادستان، کتاب هزار رأی»، چیستا، ش 190، ص 48-26.
کرمی، محمدحسین، نوروزی، زینب (1387). «اندیشه سیاسی ایرانشهری در اسکندر نامه نظامی»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره ۲۴ (پیاپی ۲۱)، ص 206-175.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی ‌بن‌ضحاک، (1384). زین الاخبار، به اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول.
گیلانی، نجم الدین، کجباف، علی‌اکبر، محمودآبادی، اصغر (1395). «نقش خاندان نوبخت در پیوند بخشیدن به اندیشه ایرانی و شیعی»، مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، ش 18، ص 198-181.
مالرب، میشل (1379). انسان و ادیان، مهران توکلی، تهران: نشر نی.
مجمل التواریخ و قصص (بی‌تا). تصحیح و تحشیه ملک‌الشعرای بهار و بهجت رمضانی، تهران: کلاله خاور، چاپ دوم.
مستوفی، حمداللّه (1364). تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.
معین، محمد (1388). فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر، چاپ بیست و ششم.
ممتحن، حسینعلی (1370). نهضت شعوبیه جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی، تهران: کتاب‌های جیبی.
منتجب الدین بدیع، علی‌بن‌احمد (1384). عتبة الکتبة مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر، تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، چاپ اول.
میلر، دیوید (1383). ملیت، ترجمه: داود غرایاق زندی، تهران: تمدن ایرانی (وابسته به موسسه مطالعات ملی)، چاپ اول.
نرشخی، ابوبکر محمدبن‌جعفر (1351). تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمدبن‌محمدبن‌نصر القباوی، تلخیص محمدبن‌زفربن‌عمر، تصحیح مدرس رضوی، تهران: سنایی.
نظام‌الملک، ابوعلی حسن طوسی (1347). سیرالملوک، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم.
نظامی، الیاس‌بن‌یوسف (1391). کلیات خمسه حکیم نظامی گنجوی، تهران: امیرکبیر، چاپ دوازدهم.
همایی، جلال‌الدین (بی‌تا). غزالی نامه، تهران: فروغی، چاپ اول.
Hornby, Albert sydney (2001). Oxford Advanced Learner's Dictionary, New York: oxford university press.
Smit, Anthony D (1991). National Identity, las vegss: university of Nevada press.
Smit, Anthony D (2003).Chosen Peoples, London: Oxford university press.