پیدایش فرقه مُطَرّفیه و ماهیت آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری شیعه شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب.

2 عضو هیات علمی دانشکده مذاهب کلامی.

3 استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

چکیده

چکیده
فرقه مطرفیه از انشعابات مهم زیدیه یمن است که در قرن پنجم ظهور کرد. این فرقه با مطرح‌کردن برخی باورهای چالش‌برانگیز و متفاوت با سنت کلامی زیدیه زمینه مناقشات و مجادلات کلامی میان خود و سایر زیدیان را فراهم کرد. مطرفیه با ایجاد اماکن متعددی به نام «هِجره» که مراکزی امن برای سکونت و تعلیم و تربیت بود، توانست اندیشه‌های خود را آزادانه تبلیغ و در میان عموم یمنیان منتشر کند. دیدگاه اصلاح‌گرایانه مطرفیه که مبتنی بر مساوات میان انسان‌ها بود و همچنین پیروی آنان از رویکرد کلامی معتزله بغداد، عصیان فکری بر زیدیه قلمداد شد و به این دلیل پس از دو قرن حضور در یمن حاکمیت زیدی آنها را سرکوب و منقرض کرد. با بررسی منابع برجای‌مانده از آنان، به همراه منابع زیدیه مخالف این فرقه می‌توان گفت گرایش مطرفیه به طبیعت‌گرایی، علم‌گرایی، عقل‌گرایی و همچنین تمسک به زهد تفاوت‌های مهم‌ مطرفیه با جریان اصلی زیدی در یمن بود. نوشتار فرارو می‌کوشد پس از بررسی منشأ فرقه مطرفیه، ماهیت حقیقی آن را روشن سازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rise and Quiddity of Mutarrafiyyah

نویسندگان [English]

  • Fazel Garnehzadeh 1
  • Mostafa Soltani 2
  • mansor dadashmegad 3
1 PhD Student of Shiite Studies
2 assistant professor university of religions and denominations.
3 دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
چکیده [English]

Mutarrafiyyah is one of the most important branches of Yemeni Zaidi that emerged in the fifth century AH. Raising some challenging beliefs different from theological tradition of Zaidi, this sect provided a basis of theological conflict and polemics between other Zaidi sects and themselves. Establishing various places called Hijrah used for dwelling and educating, they succeeded in freely promoting and disseminating their thoughts among Yemeni people. The reformist attitude of Mutarrafiyyah which was based on equality of men as well as their following of Mu`tazilite theological attitude of Baghdad was considered as intellectual rebellion against Zaidis. For the reason it was ended by the Zaydi rulers after two centuries of presence in Yemen. Nevertheless, scrutinizing the few sources left from them along with the sources of the Zaidi sects opposing them, one can say Mutarrafiyyah’s tendency toward naturalism, scientism, rationalism as well as adherence to Zuhd (piety) constituted their most important differences with the mainstream of Zaidis in Yemen. This article tries to examine the origins of Mutarrafiyyah and then shed light on the true nature of it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mukhtari`ah
  • Mutarrafiyyah
  • Zaidi
  • Hijrah
قرآن کریم.
ابن‌ابی‌الرجال، احمدبن‌صالح (1425). مطلع البدور و مجمع البحور، تحقیق: عبدالسلام بن‌عباس الوجیه و محمدیحیی سالم عزان، صنعاء: مرکز التراث و البحوث الیمنی، نرم افزار المکتبه الشامله نسخه 24/3، ج 1، 2 و 3.
ابن‌بدرالدین، حسین (1422). ینابیع النصیحة فی العقائد الصحیحة، صنعاء: مکتبه البدر، الطبعه الثانیه.
ابن‌حزم، علی‌بن‌احمد (1416). الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعه الاولی، ج 1.
ابن‌خلکان، احمدبن‌محمد (1364). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، محقق: احسان عباس، قم: شریف رضی، چاپ دوم، ج 3.
ابن‌عبد آلبر، یوسف‌بن‌عبد‌اللّه (بی‌تا). بغیة الطلب فی تاریخ حلب، بیروت: دار الفکر، الطبعه الاولی، ج 1.
ابن‌عبدالحق، عبدالمومن (1412). مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، محقق: علی محمد بجاوی، بیروت: دار الجیل، الطبعه الاولی، ج 3.
ابن‌قاسم، یحیی (بی‌تا). سیرة ابی‌طیر، تحقیق: عبداللّه بن‌عبدللّه بن‌احمد الحوثی، صنعاء: مؤسسه الامام زید بن‌علی الثقافیه.
ابن‌مرتضی، احمدبن‌یحیی (بی‌تا). طبقات المعتزله، تحقیق: سوسنة دیفلد- فلزر، بیروت: دار المکتبه الحیاة.
اسفراینی، ابوالمظفر (بی‌تا). التبصیر فی الدین، تعلیق: محمد زاهد کوثری، قاهره: المکتبه الازهریه للتراث، الطبعه الاولی.
اشعری، سعدبن‌عبداللّه (1360). المقالات و الفرق، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
اکوع، اسماعیل‌بن‌علی (1416). مهاجر العلم و معاقله فی الیمن، بیروت: دار الفکر المعاصر، چاپ اول، ج 4.
امین، احمد (1969). فجر الإسلام، بیروت: دار الکتاب العربی.
انصاری قمی، حسن (1380). «یادداشتی درباره مطرفیه و ردیه قاضی جعفر ابن‌عبدالسلام»، کتاب ماه دین،  ش 49 و 50، ص 112-126.
انصاری قمی، حسن (1385). «فلسفه طبیعی مطرفیه»، کتاب ماه دین، ش 102 و 103، ص 4-17.
بغدادی، عبد القاهر (1408). الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه منهم، بیروت: دار الجیل.
بوسنینه، منجی (1425). موسوعة أعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمین، بیروت: دار الجیل، الطبعه الاولی، ج 2-7.
ثقفی، سلیمان بن‌یحیی (2002). سیره الامام احمد بن‌سلیمان، تحقیق: دکتور عبد الغنی محمد عبد العاطی، بی‌جا: عین للدراسات و البحوث الانسانیه و الاجتماعیه، الطبعه الاولی.
جعفریان، رسول (1377). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری، قم: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ پنجم.
حبشی، عبداللّه (1976). «الدوامغ فی التراث الیمنی»، مجله الیمن الجدید، سال پنجم، ش 3،
ص 56-73.
حجری یمانی، محمدبن‌احمد (1416). مجموع بلدان الیمن و قبائل‌ها، تحقیق: اسماعیل الاکوع، صنعاء: دار الحکمه الیمانیه، الطبعه الثانیه، ج 1.
حسنی، عبداللّه بن‌حمزه (1422). مجموع رسائل الامام المنصور باللّه، تحقیق: عبدالسلام وجیه، صنعاء: مؤسسة الامام زیدبن‌علی، الطبعة الاولی. ج 1
حسنی، عبد‌اللّه بن‌حمزه (1423). شرح الرسالة الناصحة بالادله الواضحه، صعده: مرکز أهـل‌البیت للدراسـات الإسلامیة،‌ الطبعه الاولی.
حکمی، عماره‌بن‌علی (1979). المفید فی أخبار صنعاء و زبید، تحقیق: محمد الأکوع، القاهره: مطبعة العلم.
حلبی، علی‌اصغر (1376). تاریخ علم کلام در ایران و جهان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ دوم.
حموی، یاقوت (1995). معجم البلدان، بیروت: دار صادر، الطبعه الثانیه، ج 5.
حمیدالدین، عبد‌اللّه بن‌محمد (1424). الزیدیه قرائة فی المشروع و بحث فی المکونات، صنعاء: مرکز الراید للدراسات و البحوث، الطبعه الاولی.
حمیری، نشوان‌بن‌سعید (1972). الحور العین، تحقیق و تعلیق: کمال مصطفی، تهران: بی‌نا.
خاتمی، احمد (1370). فرهنگ علم کلام، تهران: انتشارات صبا، چاپ اول.
خزرجی، علی‌بن‌حسن (1430). العقد الفاخر الحسن فی طبقات أکابر أهل الیمن، محقق: عبادی، عبد‌اللّه بن‌قائد، صنعاء: مکتبة الجیل الجدید، الطبعه الاولی، ج 3.
رحمتی، محمد کاظم (1382). «دانشنامه دین مدخل مطرفیه»، هفت آسمان، ش 19، ص 204-206.
زباره، محمدبن‌محمد (بی‌تا). تاریخ الائمه الزیدیه فی الیمن حتی العصر الحدیث، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ اول.
زید، علی محمد (1997). تیارات معتزلة الیمن فی القرن السادس الهجری، صنعاء: المرکز الفرنسی للدراسات الیمنیه.
سبحانی، جعفر (بی‌تا). بحوث فی الملل و النحل، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، مؤسسة الامام الصادق(ع)، ج 7- 8.
سلطانی، مصطفی (1393). «معتزله بصره و بغداد تمایزات و تفاوت‌ها»، پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی، ش اول، ص 9-26.
سید، فؤاد (1375). «مخطوطات الیمن»، معهد المخطوطات العربیه، ربیع الاول، ش 1، ص 195-214.
شرفی، احمدبن‌محمد (1411). شرح الأساس الکبیر، تحقیق: احمد عارف، صنعاء: دار الحکمة الیمانیة، الطبعة الاولی، ج 1-2.
شرفی، احمدبن‌محمد (1415). عدة الأکیاس فی شرح معانی الأساس، صنعاء: دار الحکمة الیمانیة، الطبعة الاولی، ج 1.
شهاری، ابراهیم‌بن‌قاسم (1421). طبقات الزیدیة الکبری، تحقیق: عبدالسلام بن‌عباس وجیه، صنعاء: مؤسسة الإمام زیدبن‌علی الثقافیة، الطبعه الاولی ج 1 -2.
شهرستانی، محمد بن‌عبدالکریم (1364). الملل و النحل، قم: الشریف الرضی، چاپ سوم، ج 1.
صنعانی، یوسف‌بن‌یحیی (1999). نسمة السحر بذکر من تشیع و شعر، تحقیق: کامل سلمان الجبوری، بیروت: دار المؤرخ العربی، الطبعه الاولی، ج 1.
طوسی، محمدبن‌حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج 9.
عرشی، حسین‌بن‌احمد (1424). بلوغ المرام فی شرح مسک الختام، محقق: انستاس ماری کرملی، صعده: مرکز أهل البیت للدراسات الإسلامیة، الطبعه الاولی.
عنسی، عبد‌اللّه بن‌زید بن‌أحمد (بی‌تا). عقاید اهل البیت و الرد علی المطرفیه، صنعاء: نرم افزار المکتبه الشامله نسخه24/3.
قائد، عبدالعزیز (2008). اشکالیه الفکر الزیدی فی الیمن المعاصر، قاهره: مطبعة مدبولی، الطبعه الاولی.
کریستنسن، آرتور امانوئل (1368). ایران در زمان ساسانیان، مترجم: غلامرضا رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب، چاپ ششم.
مادلونگ، ویلفرد (1375). مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمه: جواد قاسمی، مشهد: آستان قدس رضوی، چاپ اول.
المتوکل‌علی‌اللّه، احمدبن‌سلیمان (1424). حقائق المعرفة فی علم الکلام، صنعاء: مؤسسة الإمام زیدبن‌علی، الطبعه الاولی.
المتوکل‌علی‌اللّه، احمدبن‌سلیمان (2002). الحکمه الدریه و الدلاله النوریه، در:الصراع الفکری فی الیمن بین الزیدیه و المطرفیه، مصر: عین للدراسات و البحوث الانسانیه و الاجتماعیه، الطبعه الاولی.
محلی، حمیدبن‌احمد (1423). الحدائق الوردیه فی مناقب ائمه الزیدیه، تحقیق: محطوری الحسنی، مرتضی بن‌زید، صنعا: مکتبة بدر، چاپ اول. ج 2.
محلی، سلیمان‌بن‌احمد (2002). البرهان الرائق االمخلص من ورط المضائق، در: الصراع الفکری فی الیمن بین الزیدیه و المطرفیه، مصر: عین للدراسات و البحوث الانسانیه و الاجتماعیه، الطبعه الاولی.
محمود عبدالعاطی، عبد الغنی (2002). الصراع الفکری فی الیمن بین الزیدیه و المطرفیه، مصر: عین للدراسات و البحوث الانسانیه و الاجتماعیه، الطبعه الاولی.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان (1413). أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، الطبعة الاولی.
مقریزی، احمدبن‌علی (1423). درر العقود الفریدة فی تراجم الاعیان المفیدة، محقق: جلیلی، محمود، بیروت: دار الغرب الاسلامی، الطبعه الاولی، ج 3.
مکدورموت، مارتین (1372). اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمه: احمد آرام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
المنصورباللّه، قاسم بن‌محمد بن‌علی (1421). الاساس لعقائد الاکیاس، تعلیق: محمد قاسم عبد‌اللّه، صعده: مکتبة التراث الاسلامی، الطبعة الثالثة.
مؤیدی، ابراهیم‌بن‌محمد (1422). الاصباح علی المصباح، فی معرفة الملک الفتاح، صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن‌علی، الطبعه الاولی.
نوبختی، حسن‌بن‌موسی (1404). فرق الشیعه، بیروت: دار الاضواء، الطبعه الثانیه.
وجیه، عبدالسلام بن‌عباس (1420). اعلام المولفین الزیدیه، عمان: مؤسسة الإمام زید بن‌علی الثقافیة، الطبعه الاولی.
هادی‌الی‌الحق، یحیی‌بن‌حسین (1421). مجموع رسائل الامام الهادی إلی الحق، تحقیق: عبد‌اللّه شاذلی، تقدیم: مجدالدین مؤیدی، صنعاء: مؤسسة الامام زید بن‌علی، الطبعة الاولی.