جریان اعتزال‌گرای امامیه در بغداد از آغاز تا پیش از ظهور شیخ مفید

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب‌

چکیده

چکیده
این پژوهش جریان اعتزال‌گرای امامیه در بغداد را از سال‌های آغازین شکل‌گیری این جریان در حدود نیمه سده سوم هجری تا پیش از ظهور شیخ مفید در اوایل سده چهارم، می‌کاود. غایت نهایی این پژوهش، روشن‌ساختن زوایای پنهان بخشی از تاریخ اندیشه امامیه و نشان‌دادن تطور کلام امامیه، پیش از شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد با محوریت شیخ مفید است. در این پژوهش این پرسش اساسی که آیا امامیه بغداد تحت تأثیر آرا و عقاید معتزله قرار داشته است، با این فرضیه دنبال می‌شود که اندیشه اعتزالی در رویکرد فکری امامیان بغداد مؤثر بوده است. به نظر می‌رسد برخی از امامیان بغداد در نیمه دوم سده سوم هجری به تعالیم اعتزالی توجه نشان دادند. اما گرایش اعتزالی در میان توده امامیه بغداد فراگیر نبوده است. از این‌رو با حضور حدیث‌گرایان قمی در بغداد، اعتزال‌گرایان امامی آن شهر تا پیش از ظهور شیخ مفید به حاشیه رفته و منزوی بودند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Imamayya Mu'tazila in Baghdad from the Beginning to before the Advent of Shaykh Mufid

نویسنده [English]

  • Seyyed Akbar Mosavi Tanyani
PhD student of Shia Studies, University of Religions and Denominations,
چکیده [English]

This paper addresses Imamayya Mu'tazila in Baghdad from the beginning of this school of Islamic theology in mid-third century AH to before the advent of Shaykh Mufid in the earlier fourth century. The ultimate goal of this paper is to shed light to hidden aspects of a part of the history of Shiite ideas and the indication of the evolution of Shi'a theology before the formation of the theological school of Baghdad centered on Shaykh Mufid. In this research the fundamental question is whether the Shi'a of Baghdad, has been influenced by the opinions Mu'tazilite. It follows with the hypothesis that the thought of Mu'tazilites has been effective in intellectual approach  of Imamayya in Baghdad, it seems that Some Shiites in Baghdad in the second half of the third century took the teachings of the Mu'tazilites into account. Therefore in the presence of Qomian followers of Hadith in Baghdad, Imamayya Mu'tazila was in the margins and isolated before the advent of Shaykh Mufid.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key words: Imamayya
  • Mu'tazila
  • Baghdad
  • Al-Nawbakhti

مراجع

منابع

ابن ابی ‌الحدید، عزالدین بن هبة‌ اللّه (1378). شرح نهج‌البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بی‌جا: دار احیاء الکتب العربیة، الطبعة الاولی.
ابن ابی ‌حاتم، عبدالرحمن بن ‌محمد (1372). الجرح والتعدیل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن‌ ابی‌شیبه، محمد بن‌ عثمان (1404). سؤالات محمد بن ‌عثمان بن ‌ابی شیبه لعلی بن المدینی فی الجرح والتعدیل، تحقیق: موفق بن ‌عبداللّه بن ‌عبدالقادر، ریاض: مکتبة المعارف.
ابن اثیر، علی بن محمد (1386). الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر.
ابن اثیر، علی بن محمد (بی‌تا). اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت: دار صادر.
ابن ‌ادریس، محمد بن ‌منصور (1411). مستطرفات السرائر، لجنة التحقیق، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الثانیة.
ابن تیمیه، احمد بن‌ عبدالحلیم (1392). بیان تلبیس الجهمیة فی تأسیس بدعهم الکلامیة، مکة المکرمة: مطبعة الحکومة.
ابن تیمیه، احمد بن ‌عبدالحلیم (1425). شرح العقیدة الاصفهانیة، بیروت: المکتبة العصریة.
ابن‌ حبان، محمد (1393). الثقات، حیدرآباد دکن: مؤسسة الکتب الثقافة.
ابن‌ حجر، احمد بن ‌علی (1390). لسان المیزان، بیروت: مؤسسة الاعلمی، الطبعة الثانیة.
ابن ‌حنبل، احمد (1408). العلل، تحقیق: وصی اللّه بن محمود عباس، بیروت: المکتب الاسلامی.
ابن ‌عدی، ابی‌ احمد عبداللّه (1409). الکامل فی الضعفاء الرجال، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، بیروت: دار الفکر، الطبعة الثالثة.
ابن ‌عساکر، علی بن ‌حسن (1425). تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر.
ابن ‌ماجه، محمد بن‌ یزید (بی‌تا). سنن ابن ‌ماجه، تحقیق: محمد فؤاد، بی‌جا: دار الفکر.
ابن مرتضی، احمد بن یحیی (بی‌تا). طبقات المعتزلة، تحقیق: سوسنه دیفلد، بیروت: دار المکتبة الحیاة.
ابن‌ معین، یحیی (بی‌تا). تاریخ ابن معین، تحقیق: عبداللّه احمد حسن، بیروت: دار القلم.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1350). فهرست ابن ندیم، تحقیق: رضا تجدد، بی‌جا: بی‌نا.
ابن‌ سعد، محمد (بی‌تا). الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر.
ابو نعیم اصفهانی، احمد بن‌ عبداللّه (بی‌تا). الضعفاء، تحقیق: فاروق حماده، مغرب: دار البیضاء.
ابوالقاسم البلخی، عبداللّه بن ‌احمد (1406). طبقات المعتزلة، تحقیق: فؤاد سید، تونس: دار التونسیة.
ابوالقاسم البلخی، عبداللّه بن ‌احمد (1421). قبول الاخبار و معرفة الرجال، تحقیق: ابی عمرو الحسینی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
ابوحیان توحیدی، علی بن محمد (1412). اخلاق الوزیرین، تحقیق: محمد بن تاویت الطنجی، دمشق: دار صادر.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (1400). مقالات الاسلامیین، آلمان: نشر فرانس شتاینر، چاپ سوم.
اقبال، عباس (1311). خاندان نوبختی، تهران: مطبعه مجلس.
امیرخانی، علی (1395). معرفت اضطراری در اندیشه‌های نخستین اسلامی تا قرن پنجم، رساله دکتری مذاهب اسلامی، استاد راهنما: محمدتقی سبحانی، استادان مشاور: رضا برنجکار، مصطفی سلطانی، قم: دانشکده مذاهب اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی.
امین، سید محسن (1403). اعیان الشیعة، تحقیق: حسن الامین، بیروت: دار التعارف.
انصاری، حسن (1378). «ابن ‌ندیم»، در: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج5.
بسوی، یعقوب بن‌ سفیان (1401). المعرفة والتاریخ، تحقیق: اکرم العمری، بیروت: مؤسسة الرسالة.
بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر (1408). الفرق بین الفرق، بیروت: دار الجیل.
بیاضی نباطی، علی بن ‌یونس (1384). الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، تحقیق: محمد باقر بهبودی، بی‌جا: المکتبة المرتضویة، الطبعة الاولی.
بیهقی، احمد بن‌ حسین (1410). شعب الایمان، تحقیق: محمد بن ‌بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بیهقی، احمد بن ‌حسین (بی‌تا). معرفة الآثار والسنن، تحقیق: سید کسروی حسن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
پاکتچی، احمد (1380). «امامیه»، در: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج10.
تنوخی، محسن بن‌ علی (1391). نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، تحقیق: عبود الشالجی، بی‌جا:
بی‌نا.
جعفری، محمدرضا (1413). «الکلام عند الامامیة: نشأته و تطوره»، در: تراثنا، ش30 و 31.
حسینی‌زاده، سید علی (1393). نوبختیان؛ ابوسهل و ابومحمد، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
حموی، یاقوت بن عبداللّه (1399). معجم البلدان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
حموی، یاقوت بن عبداللّه (1420). معجم الادباء، تحقیق: عمر فاروق، بیروت: مؤسسة المعارف، الطبعة الاولی.
خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417). تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
ذهبی، محمد بن احمد (1383). میزان الاعتدال، تحقیق: علی بن محمد البجاوی، بیروت: دار المعرفة، الطبعة الاولی.
ذهبی، محمد بن احمد (1407). تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعة الاولی.
ذهبی، محمد بن احمد (1413). سیر الاعلام النبلاء، تحقیق: شعیب الارنووط، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة التاسعة.
ذهبی، محمد بن احمد (بی‌تا). تذکرة الحفاظ، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
رضایی، محمد جعفر (1395). تطور معنا و منزلت عقل در کلام امامیه تا نیمه قرن پنجم، رساله دکتری شیعه‌شناسی، استاد راهنما: محمدتقی سبحانی، استادان مشاور: قاسم جوادی، حمیدرضا شریعتمداری، قم: دانشکده شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1408). الانساب، تحقیق: عبداللّه عمر البارودی، بیروت: دار الجنان، الطبعة الاولی.
شوشتری، محمدتقی (1419). قاموس الرجال، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی.
صدوق، محمد بن ‌علی (1398). التوحید، تحقیق: سید هاشم حسینی طهرانی، قم: منشورات جماعة المدرسین.
صدوق، محمد بن ‌علی (1403). الخصال، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: منشورات جماعة المدرسین.
طبری، محمد بن ‌جریر (بی‌تا). تاریخ الطبری، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
طوسی، محمد بن حسن (1404). اختیار معرفة الرجال، تعلیق: میرداماد استرآبادی، تحقیق: سید مهدی رجبی، قم: مؤسسة آل البیت (ع).
طوسی، محمد بن حسن (1414). الامالی، قم: مؤسسة البعثة، الطبعة الاولی.
طوسی، محمد بن حسن (1415). رجال طوسی، تحقیق: جواد القیومی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی.
طوسی، محمد بن حسن (1417). الفهرست، تحقیق: جواد قیومی، قم: مؤسسة النشر الفقاهة، الطبعة الاولی.
عجلی، احمد بن‌ عبداللّه (1405). معرفة الثقات، المدینة المنورة: مکتبة الدار.
العقیلی، محمد بن ‌عمرو (1418). الضعفاء، تحقیق: عبدالمعطی، امین قلعجی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
عمرانی، یحیی بن ابی ‌الخیر (2010). الانتصار فی الرد علی المعتزلة القدریة الاشرار، تحقیق: احمد فرید المزیدی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
فخر رازی، محمد بن ‌عمر (2004). الریاض المونقة فی آراء اهل العلم، تحقیق: اسعد جمعه، قیروان: مرکز النشر الجامعی.
قاضی عبدالجبار، عبدالجبار بن ‌احمد (1406). فضل الاعتزال، تحقیق: فؤاد سید، تونس: دار التونسیة.
کلینی، محمد بن یعقوب (1363). الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ پنجم.
لالکائی، هبة بن الحسن (1426). شرح اصول اعتقاد اهل السنة والجماعة، تحقیق: احمد بن ‌سعد الغامدی، ریاض: دار طیبة.
مادلونگ، ویلفرد (1387). مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمه: جواد قاسمی، مشهد: آستان قدس رضوی.
مزی، جمال الدین یوسف (1406). تهذیب الکمال، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة الرابعة.
مفید، محمد بن‌ محمد (1414 الف). الارشاد، تحقیق: مؤسسة آل البیت (ع)، بیروت: دار المفید، الطبعة الثانیة.
مفید، محمد بن‌ محمد (1414 ب). الامالی، تحقیق: حسین استادولی، بیروت: دار المفید، الطبعة الثانیة.
مفید، محمد بن‌ محمد (1414 ج). اوائل المقالات، تحقیق: ابراهیم انصاری، بیروت: دار المفید، الطبعة الثانیة.
مفید، محمد بن‌ محمد (1414 د). المسائل السروریة، تحقیق: صائب عبدالحمید، بیروت: دار المفید، الطبعة الثانیة.
مکدرموت، مارتین (1372). اندیشه‌های اسلامی شیخ مفید، ترجمه: احمد آرام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
منصور باللّه، عبداللّه بن ‌حمزه (1406). الشافی، صنعاء: مکتبة الیمن الکبری، الطبعة الاولی.
موسوی تنیانی، سید اکبر (1391). «متکلمان ناشناخته امامی بغداد از آستانه غیبت صغرا تا دوران شیخ مفید»، در: نقد و نظر، ش66، ص60-82.
موسوی تنیانی، سید اکبر (1395). جریان حدیثی امامیه در بغداد از آغاز تا عصر شیخ مفید، مجموعه مقالات جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد، قم: نشر دارالحدیث.
نجاشی، احمد بن علی (1407). رجال النجاشی، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول.
نیومن، اندرو جی. (1386). دوره شکل‌گیری تشیع دوازده‌امامی، ترجمه و نقد: مؤسسه شیعه‌شناسی، قم: انتشارات شیعه‌شناسی.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار