مرز میان انسان و حیوان؛ حل ناسازگاری آیاتِ «تکریم و تفضیل بنی‌آدم» با آیاتِ چالش‌برانگیزِ «امت حیوانات»، «نطق نمل و هدهد» و «حشر وحوش» در تفاسیر شاخص شیعی و سنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری دین‌پژوهی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 استادیار گروه دین‌پژوهی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

3 دانشیار گروه فلسفه دین، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

چکیده

عقل در آیات قرآن کریم مهم‌ترین وجه تمایز انسان در برابر حیوان ذکر شده است؛ اما قرآن صراحت بیشتری دربارة تعریف و لوازم عقل ندارد. مفسران قرآن کریم در تفسیر آیه 70 «اسراء» که تصریح بر «تکریم و تفضیل بنی‌آدم» دارد، عقل را ملاک برتری انسان می‌دانند و در ادامه برای عقل لوازم و ویژگی‌هایی مانند نطق، ادراک مفاهیم کلّی، حشر و امت‌بودن را برمی‌شمرند که دقیقاً همان لوازم و ویژگی‌ها در ظاهر آیات 38 «انعام»، 15-26 «نمل» و 5 «تکویر» به حیوانات نسبت داده شده است. همین مسئله سبب شده است بین دو دسته از آیات مذکور تناقض احساس شود و مفسران را با این چالش روبرو کند که چطور ممکن است انسان بر حیوان برتری داشته باشد و هم‌زمان حیوان همۀ ویژگی‌های برتری‌دهندۀ انسان را که عبارت است از عقل، نطق، جامعه و معاد دارا باشد؟ مفسران با گرایش‌های گوناگون فلسفی، کلامی، عرفانی در تفسیر این آیات، تلاش کرده‌اند با نظریه‌پردازی و تأویل در مورد ظاهر آیاتی که از ویژگی‌های برتری‌دهندۀ انسان در برابر حیوان سخن می‌گوید، مشکل تناقض پیش‌آمده را حل کنند؛ اما باز هم نتوانسته‌اند مسیری سازگار در فهم این تمایز را طی کنند؛ به این دلیل که تعریف و لوازمی که مفسران برای عقل ارائه داده‌اند، آنها را به این سردرگمی کشانیده است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Human-Animal Demarcation: Reconciling the Verses of Human Dignity with Controversial Verses of the Nation of Animals, Speech of Ants and Hoopoes, and Resurrection of the Beasts in Prominent Shiite and Sunni Exegeses

نویسندگان [English]

  • mohammad mollaey 1
  • Fatima Tofighi 2
  • Naeme Poormohammadi 3
1 PhD, Religious Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Assistant professor, Department of Religious Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran.
3 Associate professor, Department of Philosophy of Religion, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

In Quranic verses, reason is characterized as the main distinctive feature of humans versus animals. However, the Quran does not clarify the definition and implications of reason. In their interpretation of verse 70 of Surah al-Israʾ pertaining to the dignity and superiority of humans, exegetes of the Quran state that reason is the criterion for the human superiority, and then provide implications and characteristics for reason, including speech, perception of universal concepts, resurrection, and belonging to a nation. Nevertheless, all these characteristics are apparently imputed to animals in verse 38 of Surah al-Anʿam, 15-26 of Surah al-Nam, and verse 5 of Surah al-Takwir. This has raised debates over the apparent inconsistency of these verses, presenting the exegetes with the question of how humans may be superior to animals, and yet animals have all the distinctive features of humans, such as reason, speech, community, and resurrection. Exegetes of various philosophical, theological, and mystical folds have addressed the inconsistency by constructing theories to interpret the apparent meanings of verses concerning the human superiority over animals, but they failed to provide a consistent account of the distinction. In fact, the definition and implications of reason, as offered by exegetes, have resulted in this confusion.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nation of animals
  • speech of animals
  • resurrection of animals
  • human dignity
  • Quranic exegesis
  1. * قرآن کریم

    1. ابن‏عاشور، محمدطاهر (1420 ق)؛ التحریر و التنویر؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏.
    2. ابن‏عربى، محمد بن عبدالله (1408 ق)؛ احکام القرآن؛ بیروت: دار الجیل‏.
    3. ابوالفتوح رازى، حسین بن على (1408 ق‏)؛‏ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن؛ مصحح: محمدمهدى ‏ناصح، محمدجعفر یاحقى؛ مشهد: آستان قدس رضوى‏.
    4. ابومسلم اصفهانى، محمد بن بحر (2009 م)؛ موسوعة تفاسیر المعتزلة؛ بیروت: دار الکتب العلمیة.
    5. آلوسى، محمود بن عبدالله (1415 ق)؛ روح المعانی؛ ‏بیروت: دار الکتب العلمیة.‏
    6. امین، نصرت‏بیگم‏ [بی‌تا]؛ تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن؛ [بی‌جا]: [بی‌نا].
    7. بحرانى، هاشم بن سلیمان‏ (1415 ق)؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ قم: موسسة البعثة.
    8. ثعلبى، احمد بن محمد (1422 ق)؛ الکشف و البیان؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    9. جزایرى، نعمت‏الله بن عبدالله (1388 ش)؛ عقود المرجان فی تفسیر القرآن؛ قم: نور وحى‏.
    10. حنفی، حسن (1988 م)؛ من العقیدة إلى الثورة؛ قاهره: مکتبة مدبولی‏.
    11. حویزى، عبد على بن جمعه (1415 ق)؛ نور الثقلین؛ مصحح: هاشم رسولى؛ قم: اسماعیلیان‏.
    12. دینورى، عبدالله بن محمد (1424 ق)؛ الواضح فى تفسیر القرآن الکریم؛ بیروت: دار الکتب العلمیة.
    13. رشید رضا، محمد (1414 ق)؛ تفسیر القرآن الحکیم (المنار)؛ بیروت: دار المعرفة.
    14. زمخشرى، محمود بن عمر (1407 ق)؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل؛ مصحح: حسین احمد؛ بیروت: دار الکتاب العربی.
    15. سمرقندى، نصر بن محمد (1416 ق)؛ بحر العلوم؛، بیروت: دار الفکر.
    16. سیواسى، احمد بن محمود (1427 ق)؛ عیون التفاسیر؛ بیروت: دار صادر.
    17. صادقى تهرانى، محمد (1406 ق)؛ الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه؛ قم: فرهنگ اسلامى.
    18. طباطبایى، سیدمحمدحسین‏، (1390 ق)؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
    19. طبرانى، سلیمان بن احمد (2008 م)؛ التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم؛ اردن: دار الکتاب الثقافی‏.
    20. طبرسى، فضل بن حسن (1372 ش)؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛، مصحح: فضل‏الله یزدى طباطبایى؛ تهران: ناصر خسرو.
    21. طبرى، محمد بن جریر (1412 ق)؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة.
    22. طنطاوى، محمد سید (1997 م)؛ التفسیر الوسیط للقرآن الکریم؛ قاهره: نهضة مصر.
    23. طوسى، محمد بن حسن [بی‌تا]: التبیان فی تفسیر القرآن؛ مصحح: حبیب عاملى؛ ‏بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    24. عیاشى، محمد بن مسعود (1380 ق‏)؛ التفسیر (تفسیر العیاشی)؛ تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
    25. فخر رازى، محمد بن عمر (1420 ق)؛ التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    26. ـــــــــــــــــــــ (1986 م)؛ لباب الاشارات و التنبیهات؛ قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة.
    27. فضل الله، محمد‌حسین‏ (1419 ق)؛ من وحى القرآن؛، بیروت: دار الملاک‏.
    28. فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى (1415 ق‏): تفسیر الصافی؛ تهران: مکتبه الصدر.
    29. قاضی عبدالجبار الاسد‌آبادی، ابی‌الحسن (1382 ق)؛ المغنی فی أبواب التوحید و العدل؛ قاهره: دار الکتب.
    30. قرطبى، محمد بن احمد (1364 ش)؛ الجامع لأحکام القرآن؛ تهران: ناصر خسرو.
    31. قمی، على بن ابراهیم (1404 ق)؛ تفسیر القمی؛ قم: دار الکتاب‏.‏
    32. قونوى، اسماعیل بن محمد (1422 ق)؛ حاشیة القونوى على تفسیر الإمام البیضاوى؛ مصحح: محمود عمر؛ بیروت: دار الکتب العلمیة.
    33. کاشانى، فتح‏الله بن شکرالله [بی‌تا]؛ منهج الصادقین فی إلزام المخالفین؛ تهران: اسلامیه‏.
    34. ماتریدى، محمد بن محمد (1426 ق)؛ تأویلات أهل السنة؛ بیروت: دار الکتب العلمیة‏.
    35. مجلسى، محمدباقر (1353 ش)؛ آسمان و جهان؛ ترجمه: محمدباقر کمره‌اى؛ تهران: اسلامیه‏.
    36. ـــــــــــــــ (1403 ق‏)؛ بحار الأنوار؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    37. مقاتل بن سلیمان، ابوالحسن (1423 ق)؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    38. مکارم شیرازى، ناصر و دیگران (1371 ش)؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة.
    39. مکى بن حموش، ابومحمد (1429 ق)؛ الهدایة إلى بلوغ النهایة؛ شارجه‏: جامعة الشارقه.
    40. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم (1354 ش)؛ المبدأ و المعاد؛ مصحح: جلال الدین آشتیانى؛ تهران: انجمن حکمت و فلسفه‏.
    41. ـــــــــــــــــ (1360 الف)؛ الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة؛ مصحح: جلال‌الدین آشتیانی؛ مشهد: نشر دانشگاهى‏.
    42. ــــــــــــــــ (1360 ب)؛ اسرار الآیات‏؛ مصحح: محمد خواجوى‏؛ تهران: انجمن حکمت و فلسفه‏.
    43. ـــــــــــــــ (1981 م)؛ الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیة الأربعة؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    44. ـــــــــــــــــ (1361 ش‏)؛ تفسیر القرآن الکریم؛‏ مصحح: محمد خواجوى؛ قم: بیدار.
    45. نسفى، عبدالله بن احمد (1416 ق)؛ مدارک التنزیل و حقایق التاویل؛ بیروت: دار النفائس.
    46. یحیى بن زیاد، (1980 م)؛ معانى القرآن (فراء)؛ قاهره: ‏الهیئة المصریة العامة للکتاب.