بررسی تطبیقی عملکرد حسن بن‏ زید با حسن بن‏ علی اطروش با تأکید بر رویکرد مذهبی و فرهنگی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور

2 دانش آموخته دکتری مدرسی معارف اسلامی گرایش تاریخ و تمدن اسلامی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشگاه پیام نور و عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه پیام نور

3 استادیار گروه تاریخ ، تمدن و انقلاب اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه تهران

چکیده

حسن بن‌زید معروف به داعی کبیر (حک: 250-270ق) و حسن بن‌علی معروف به ناصر کبیر (حک: 301-304ق) در دوران زمامداری‌شان در طبرستان و دیلم، به مقوله دین و پیشرفت تشیع زیدی توجه داشته‌اند؛ اما با توجه به شرایط تاریخی و شخصیتی آن دو، داعی کبیر از منظر سیاسی و ناصر کبیر از جنبه دینی و فرهنگی فعالیت بیشتر و موفق‌تری داشته‌اند؛ از این رو هدف مقاله حاضر بررسی و تبیین عملکرد این دو شخصیت به‌ویژه از لحاظ دینی و فرهنگی است؛ پس مسئله اصلی پژوهش، مقایسه و ارزیابی عملکرد داعی کبیر با ناصر کبیر به‌ویژه از منظر دینی است و اینکه هر یک از آن دو چه تأثیراتی از لحاظ دینی گذاشتند. در پی این مسئله این فرضیه مطرح می‌شود که داعی کبیر یک زیدی متعصب بوده و در ترویج تشیع زیدیه تلاش کرده است؛ اما ناصر کبیر علی‌رغم داشتن مذهب زیدی به فقه امامیه متمایل و نزدیک بوده است. در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی به مسئله اصلی تحقیق پرداخته می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد اقدامات دینی ناصر کبیر در دیلم و طبرستان یکی از زمینه‌های گرایش علویان از تشیع زیدی به تشیع امامی بود و گرایش برخی از شاگردان ناصر کبیر به تشیع امامی، بیانگر این قضیه است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Examination of Function of al-Ḥasan b. Zayd with al-Ḥasan b. ‘Alī al-Uṭrūsh with Emphasis on Religious and Cultural Approach

نویسندگان [English]

  • mohammad shoormeij 1
  • vali moradian 2
  • ramezan rezaei 3
1 ,Assistant professor of History Department, PayameNoor University
2 PHD History Civilization Islamic of Payam-e-Noor University and scientific member of Payame Noor University
3 , Assistant Professor Department of History and Civilization Islamic of Tahran University.
چکیده [English]

Al-Ḥasan b. Zayd known as al-Da‘ī al-Kabīr (r. 250-270 AH) and
al-Ḥasan b. ‘Alī known as al-Nāṣir al-Kabīr (r. 301-304 AH) have paid attention to the subject of religion and the progress of Zaydī Shiism in their ruling period in Tabaristan and Daylam; but because of historical and
personality-concerned conditions of those two, al-Da‘ī al-Kabīr from political
perspective and al-Nāṣir al-Kabīr in religious and cultural terms have had more and more successful activity. Thus, the aim of the present essay is the examination and explanation of function of these two personalities
especially in religious and cultural terms; so the main subject of the
research is the comparison and assessment of function of al-Da‘ī al-Kabīr with al-Nāṣir al-Kabīr especially from religious perspective and that what effects each one of those two had in religious terms. Following this
subject, this assumption is put forward that al-Da‘ī al-Kabīr was a bigoted Zaydī and has made effort in propagating Zaydīyyah Shiism; but al-Nāṣir al-Kabīr, despite belonging to Zaydī denomination, was inclined and close to Imāmiyya fiqh. In this research, the main subject of the research is
attended to by descriptive and analytic method. The results of the research indicates that the religious efforts of al-Nāṣir al-Kabīr
in Daylam and Tabaristan was one of inclination grounds of Alawis from Zaydī
Shiism to Imami Shiism and the inclination of some of al-Nāṣir al-Kabīr
students to Imami Shiism is expressive of this matter

کلیدواژه‌ها [English]

  • Alawis
  • Tabaristan
  • al-Da‘ī al-Kabīr
  • al-Nāṣir al-Kabīr
  • Zaydī Shia
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن على بن‌محمد (1965 و 1399)، الکامل فی التاریخ‏، بیروت: دار الصادر، تهران: اساطیر.
ابن‌ندیم، محمد بن‌اسحاق (1978م)، الفهرست، ‌بیروت: دار المعرفة.
ابن‌خلدون، ابوزید عبدالرحمن بن‌محمد، (1363)، العِبَر (مشهور به تاریخ ابن‌خلدون)،ترجمه عبدالمحمد آیتى، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
ابن‌عنبه، (1380ق)، عمدة الطالب، تحقیق محمد حسن آل طالقانی، نجف: مطبعه الحیدریه.
اطروش، الامام الناصر بالحق الحسن بن‌علی (1423ق/2002م)، احتساب، تحقیق عبدالکریم احمد جدبان، الجمهوریه الیمن - صعده: مکتب التراث الاسلامی.
اطروش، الامام الناصر بالحق الحسن بن‌علی (1418ق/1997م)، البساط، تحقیق عبدالکریم احمد جدبان، الجمهوریه الیمن - صعده: مکتب التراث الا سلامی.
تفسیر المنسوب الی الامام العسکرى (1367)، قم: انتشارات مدرسه امام مهدى.
حسنی، ابو‌العباس (1987م)، المصابیح، بیروت: دارالنشر فرانتس شتاینر.
شهرستانی، محمد بن‌عبدالکریم بن‌ابی‌بکر (1984م)، الملل و النحل، بیروت: دار المعرفة.
ابن‌اسفندیار (1366)، تاریخ طبرستان، به تصحیح عباس اقبال، تهران: خاور.
امین‏، سید محسن (1986م)، أعیان الشیعة، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
آملی، ‌محمد بن‌حسن (1348)، تاریخ رویان، تصحیح منوچهر ستوده، بنیاد فرهنگ ایران‌ و چاپ (1383)، تهران: اقبال.
انصاری، حسن (1398)، «یادداشتی کوتا پیرامون کتابی کهن از شمال ایران درباره فقه ناصری»، کاتبان، Ansari.kateban.com/post/1221.
انصاری، حسن (1398)، «ضرورت توجه به فقه زیدی در تدوین اهل بیت»، کاتبان، Ansari.kateban.com/post/3543.
انصاری، حسن (1398)، «مبانی اصولی /کلامی زیدیان مکتب قدیم عبارت سازی کتاب الفه و الجمله المرادی، کاتبان، Ansari.kateban.com/post/1850.
براقى، حسین‏ (2009م)، تاریخ النجف‏، تصحیح: کامل سلمان جبورى، ‏بیروت: دار المورخ العربی.
بیضاوى، ناصرالدین (1382)، ‏ نظام التواریخ‏، تهران: نشر بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
بخاری، ابی‌نصر (1389)، سر السلسلة العلویة، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
تهرانى‏، شیخ آقابزرگ (1367)، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، تهران: کتابخانه اسلامیه.
پرگاری، صالح (1378)، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی دوره علویان، تهران: سمت.
جُشَمى، محسن بن‌محمد حاکم (1987م)، نُخَب من کتاب جلاء الابصار، نقلها احمدبن سعدالدین مسورى فى کتاب تحفة الأبرار، در اخبار ائمةالزیدیة فى طبرستان و دیلمان و جیلان، چاپ ویلفرد مادلونگ، بیروت: المعهد الالمانى للابحاث الشرقیة.
رابینو، ه.ل. (1319)، دودمان علوی، تهران: ارمغان.
رحمتی، محمدکاظم (1388)، «میراث فرهنگی زیدیان ایران و انتقال آن به یمن»، فصلنامه تاریخ ایران، ش 5/63، صص73-101.
زحیف، محمد بن‌علی (2002م)، ماثر الابرار فی تفصیل مجملات جواهر الاخبار، صنعا: مؤسسه الامام زید بن‌علی الثقافیه.
زیدان، جرجی (1336)، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، ج2، تهران: انتشارات امیرکبیر.
سهمى، حمزه بن‌یوسف (1986)، ‏تاریخجرجان‏، بیروت: دارالنشر عالم الکتب‏.
شریف مرتضى، على بن‌حسین (1376)، المسائل الناصریات، تحقیق مرکز پژوهش و تحقیقات علمى، تهران: رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامیة.
شوشتری، قاضی نورالله (1392)، مجالس المؤمنین، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
صدوق، محمد بن‌علی بابویه (1417ق)، امالی، قم: مؤسسه البعثت.
فخر رازی، ابوعبدالله محمد‌بن‌عمر (1378)، الشجرة المبارکة فی أنساب الطالبیة، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
فندرسکی، سید رضا (1393)، تاریخ هوسم، قم: آبشامه.
فرای، ر.ن. (گردآورنده) (1363)، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه کمبریج، ترجمه حسن انوشه، ج4، تهران: امیرکبیر.
طوسی، محمد بن‌حسن (1415ق)، رجال طوسی، تحقیق جواد قیومی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
طبرى، محمد بن‌جریر (1388)، تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
مادلونگ، ویلفرد (1381)، فرقه‏هاى اسلامى‏، ترجمه ابوالقاسم سرى، ‏تهران: انتشارات اساطیر.
محلی، حمید بن‌احمد (2002م)، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، صنعا: مکتبة بدر.
مرعشى، ‏ سیدظهیرالدین بن‌سیدنصیرالدین (1368)، تاریخ طبرستان، رویان و مازندران، تهران: شرق.
مسعودی، ابوالحسین علی بن‌حسین (1374)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
مسعودی، ابوالحسین علی بن‌حسین (1382)، تنبیه الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
مؤیدی، مجدالدین بن‌محمد (1417ق)، التحف شرح الزلف، صنعا: مکتبه بدر.
موسوی تنیانی، سیداکبر (1392)، «مناسبات امامیه و زیدیه (از آغاز غیبت صغری تا افول آل بویه)»، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش3.
موسوی‌نژاد، سیدعلی (1380)، «آشنایی با زیدیه»، فصلنامه هفتآسمان، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ش11.
موسوی‌نژاد، سیدعلی (1384)، «زیدیه از ظهور تا تأسیس حکومت»، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، قم: مجتمع آموزش عالی امام خمینی وابسته به جامعه المصطفی، س۴، ش13و 14، بهار و تابستان ۱۳84.
موسوی‌نژاد، سیدعلی (۱۳۸۷)، «زیدیان شمال ایران در قرن هشتم هجری بر اساس نسخه‌ای تازه‌یاب»، فصلنامه هفت آسمان، دوره ده، ش38.
نجاشى، احمد بن‌على (1366)، الرجال، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
واردی کولایی، تقی (1389)، تاریخ علویان طبرستان، قم: انتشارات دلیل ما.
هارونی، یحیی بن‌حسین (2001م)، الافاده فی تاریخ الائمه الساده، یمن - صعده: مرکز اهل البیت للدراسات الاسلامیه.
هارونی، یحیی بن‌حسین (2002م)، تیسیر المطالب فی امالی ابیطالب، عمان: مؤسسة الامام زید بن‌علی الثقافیة.
هارونی، یحیی بن‌حسین (1387)، الافادة فی تاریخ الائمة السادة، تصحیح محمدکاظم رحمتی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
47-Madelung, Wilferd (2002), »Zaydiyya«, The Encyclopeadia of Islamic, volume.xI, second edition, ed. p. Bearman, the Bianquist, Bosworth ,Von Donzel and Heinrichs