گذر ایدئالیسم یقینی از فلسفه یونان به اندیشه اسلامی (بررسی تأثیر ایدئالیسم یقینی بر تعریف علم و حجیت خبر در فقه و کلام)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 طلبه سطح چهار حوزه علمیه مشهد و دانشجوی دکتری رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه فردوسی

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

3 استادیار گروه علوم قرآنی و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

«ایدئالیسم یقینی» یعنی فقط یقین، علم است و غیر یقین ارزشی ندارد. رواج این نگرش میان مسلمانان، از جمله شیعیان، تبعاتی در پی داشته است؛ از جمله اینکه تا قرن هفتم بیشتر فقیهان شیعه حجیت خبر واحد را انکار می‌کردند. فقیهان راه‌های مختلفی را برای اثبات ادله در پیش گرفتند، با وجود این به نظر می‌رسد به جای تلاش برای بی‌اثر کردن ایدئالیسم یقینی، باید در اصلِ قبول این دیدگاه تجدید نظر شود. این جستار به شیوه تاریخی تحلیلی و با تکیه بر اسناد کتابخانه‌ای فراهم شده است. پژوهنده در نظر دارد که از سیر شکل‌گیری ایدئالیسم یقینی و ورودش به اندیشه اسلامی پرده بردارد و نقش یقین­گرایی در اعتبارسنجی ادله استنباط را آشکار کند. این پژوهش فلسفه یونان را سرچشمه ایدئالیسم یقینی می‌داند که میان مسلمانان، از جمله شیعیان، رسوخ کرد و بر نگاه به برخی ادله استنباط تأثیر گذاشت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Transmission of Certainty Idealism from the Greek Philosophy to the Islamic Thought (Study of the Impact of Certainty Idealism on the Definition of Knowledge and the Reliability of Hadiths in Islamic Jurisprudence)

نویسندگان [English]

  • Ahmad Ebrahimi zadeh 1
  • ali Jalayian Akbarnia 2
  • Mohammad Mirzaei 3
1 طلبه سطح چهار حوزه علمیه مشهد و دانشجوی دکتری رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه فردوسی
2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه علوم اسلامی رضوی
3 استادیار گروه علوم قرآنی و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی
چکیده [English]

 “Certainty idealism” is the view that only certainty counts as knowledge, and what is not certain is not valuable. The popularity of the view among Muslims, including Shi’as, had certain repercussions, such as the the reliability of a hadith transmitted only by one person being denied by the majority of Shiite jurists (fuqahā’) until the 7th/13th century. Jurists adopted different methods to prove their jurisprudential evidence. However, it seems that, instead of trying to render certainty idealism ineffective, we need to revisit the acceptability of this view. This research has been done with an analytical historical method with reliance on library documents. We seek to unveil the course of the formation of certainty idealism and its introduction to the Islamic thought, and disclose the role of the certainty requirement for knowledge in assessing the validity of evidence for the inference of jurisprudential rulings. We argue that certainty idealism originates from the Greek philosophy, and was then introduced to Muslims, including Shi’as, influencing their views of certain types of evidence for the inference of jurisprudential rulings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • certainty idealism
  • probabilistic belief (ẓann)
  • knowledge
  • cognition

منابع

ابن‌المرتضی، احمد بن‌یحیی (1961م)، طبقات المعتزله، تحقیق سُوسَنّة دِیفَلْد – فِلْزَر، بیروت: دار مکتبه الحیاه.
ابن‌درید، محمد بن‌الحسن (1987م)، جمهره اللغه، تحقیق رمزی منیر بعلبکی، بیروت: دارالعلم للملایین، الطبعه الاولی.
ابن‌سیده مرسی، علی بن‌إسماعیل (2000م)، المحکم و المحیط الاعظم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعه الاولی.
ابن‌سینا، حسین بن‌عبداللّه (1400ق)، رسائل ابن‌سینا، قم‏: بیدار.
ابن‌سینا، حسین بن‌عبداللّه (1405ق)، منطق المشرقین، قم: منشورات مکتبه آیه اللّه العظمی المرعشی النجفی.
ابن‌صلاح، عثمان بن‌عبدالرحمن (1986م)، معرفة أنواع علوم الحدیث (ویعرف بمقدمة ابن‌الصلاح)، محقق نورالدین عتر، بیروت: دار الفکر المعاصر.
ابن‌عبدالبر، یوسف بن‌عبداللّه (1994م)، جامع بیان العلم و فضله، تحقیق أبی‌الأشبال الزهیری، سعودی: دار ابن‌الجوزی.
ابن‌قدامه، عبداللّه بن‌أحمد (1968م)، المغنی، بیروت: دار الکتاب العربی للنشر والتوزیع.
ابن‌منظور، محمد بن‌مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر، الطبعة الثالثة.
ابن‌حزم، علی بن‌احمد (بی‌تا الف)، الاحکام فی اصول الاحکام، تحقیق أحمد محمد شاکر، بیروت: دار الافاق الجدیده.
ابن‌حزم، علی بن‌احمد (بی‌تا ب)، الفصل فی الملل والأهواء والنحل، القاهره: مکتبه الخانجی.
ارسطو (1980م)، منطق ارسطو، تصحیح عبدالرحمن بدوی، بیروت: دار القلم، چاپ اول.
ازهری، محمد بن‌احمد (1421ق)، تهذیب اللغه، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، چاپ اول.
استرآبادی، محمد امین و عاملی، سیدنورالدین (1424ق)، الفوائد المدنیه و الشواهد المکیه، تحقیق رحمه‌اللّه الرحمتی الأراکی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی، چاپ اول.
انصاری، مرتضی بن‌محمد امین (1380ش)، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، الطبعه الثامنه.
آلفا، رونی ایلی (1992م)، موسوعه اعلام الفلسفیه، بیروت: دارالکتب، الطبعه الالی.
باقلانی، ابوبکر (1422ق)، الانتصار للقرآن، عمان: دار الفتح، الطبعه الاولی.
بدوی، عبدالرحمن (1993م)، من تاریخ الالحاد فی الاسلام، قاهره: سینا للنشر، چاپ دوم.
بغدادی، عبدالقاهر (1977م)، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت: دارالآفاق الجدیدة، الطبعة الثانیة.
به‌آیین، یعقوب (1383ش)، «تفکر فازی»، دانش و مردم، شماره 8 و 9، سال پنجم، دی و بهمن.
بهبهانى، محمدباقر بن‌محمد اکمل (1415ق)، الفوائد الحائریه، قم‏: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول.
بهمنیار بن‌المرزبان‏ (1357ش)، التحصیل، تصحیح و تعلیق استاد شهید مرتضى مطهرى، ‏تهران: انتشارات دانشگاه تهران‏، چاپ دوم.
پطرس البستانی (1987م)، محیط المحیط، بیروت: مکتبه لبنان.
تهانوی، محمد بن‌علی (1996م)، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، تحقیق علی دحروج، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، الطبعة الأولى.
جان‌احمدی، فاطمه (1379ش)، «نهضت ترجمه، نتایج و پیامدهای آن»، تاریخ اسلام، شماره 4، زمستان.
جصاص، أحمد بن‌علی (1994م)، الفصول فی الأصول، [بی‌جا]: وزارة الأوقاف الکویتیة، الطبعة الثانیة.
جمعی از نویسندگان (1395ش)، جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد، به کوشش سید علی حسینی‌زاده خضرآباد، قم: دار الحدیث.
الجواد الکاظمی (1347ق)، مسالک الأفهام إلى آیات الأحکام، تحقیق محمدباقر شریف‌زاده و محمدباقر بهبودی، [بی‌جا]: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
الحیدری، سید کمال (2008م)، الظنّ (دراسة فی حجّیته وأقسامه وأحکامه)، تحقیق محمود نعمة الجیاشی، [بی‌جا]: دار فراقد للطباعة والنشر، الطبعه الاولی.
خراسانی، شرف‌الدین (1356ش)، از سقراط تا ارسطو، تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران، چاپ
دوم.
خضری‌بک، محمد (1387ق/1967م)، تاریخ التشریع الاسلامی، [بی‌جا]: دار الفکر، الطبعه الثامنه.
خطیب بغدادی (2002م)، تاریخ بغداد، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامی، الطبعه الأولى.
خمینی، روح‌اللّه (1372ش)، انوار الهدایه فی التعلیقة علی الکفایه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خوانساری، محمد (1388ش)، منطق صوری، تهران: آگاه، چاپ42.
ذکیانی، غلامرضا (1390ش)، «ارزیابی ترجمه عربی قیاس ارسطو (دفتر دوم)»، منطق پژوهی، سال دوم، شماره دوم، پاییز و زمستان.
رازی، أبوالفتوح (1378ش)، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى.
رضاداد، علیه (1395ش)، مکتب حدیثی بغداد (از قرن دوم تا نیمه قرن پنجم)، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول.
ساعاتی، أحمد بن‌علی (1405ق)، بدیع النظام (او: نهایة الوصول إلى علم الأصول)، تحقیق سعد بن‌غریر بن‌مهدی السلمی، [بی‌جا]: جامعة أم القرى.
سرخسی، احمد بن‌ابی‌سهل (1414ق)، أصول السرخسی، تحقیق أبوالوفا الأفغانی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعه الاولی.
سورینا، آنی (1388ش)، سفر به دیار پیش سقراطیان، ترجمه عباس باقری، تهران: فرزان روز.
سید مرتضی، على بن‌حسین‏ (1376ش)، الذریعة إلى أصول الشریعة، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ‏ دانشگاه تهران، چاپ اول.
سید مرتضی، على بن‌حسین‏ (1405ق)، رسائل الشریف المرتضی، قم: دار القرآن الکریم‏، چاپ اول.
شافعی، أبوعبداللّه محمد بن‌إدریس (1358ق/1940م)، الرساله، تحقیق احمد شاکر، مصر: مکتبه الحلبی، الطبعة الأولى.
شعبان اسماعیل (1981م)، اصول الفقه تاریخه و رجاله، ریاض: دار المریخ، الطبعه الاولی.
شهید ثانی­، زین­الدین بن‌احمد (1413ق)، الرعایه فی علم الدرایه، تحقیق عبدالحیسن محمد­علی بقال، قم: بهمن.
صابری، حسین (1388ش)، تاریخ فرق اسلامی، تهران: سمت، چاپ اول.
صدر، سید محمدباقر (1432ق)، دروس فی علم الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، الطبعه
الخامسه.
صلیبا، جمیل (1414ق)، المعجم الفلسفی، بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب، الطبعه الالی.
طباطبایی، محمدحسین (1374ش)، تفسیر المیزان، مترجم محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن‌حسن (1421ق)، جوامع الجامع، تحقیق: مؤسسة النشر الإسلامی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، چاپ: اول.
طریحى، فخرالدین بن‌محمد (1375ش)، مجمع البحرین‏، تحقیق احمد حسینى اشکورى، تهران: مرتضوی، چاپ سوم.
طوسی، محمد بن‌حسن (1409ق)، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق أحمد حبیب قصیر العاملی، [بی‌جا]: مکتب الإعلام الإسلامی.
طوسی، محمد بن‌حسن ‏(1417ق)، العُدة فی أصول الفقه‏، قم: محمدتقی علاقبندیان.
عاملی جبعی (معروف به صاحب معالم)، حسن بن‌زین‌الدین (بی‌تا)، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم: دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، چاپ نهم.
عسکرى، حسن بن‌عبداللّه‏ (1400ق)، الفروق اللغویه، بیروت: دار الافاق الجدیدة، چاپ اول.
علامه حلی، حسن بن‌یوسف (1380ش)، تهذیب الوصول الی علم الاصول، محقق محمد حسین بن‌علی‌نقی رضوی کشمیری، لندن: مؤسسه الامام علی.
علامه حلی،‏ حسن بن‌یوسف (1382ش)، نهایه الوصول الی علم الاصول، محقق ابراهیم بهادری، قم: مؤسسه الامام الصادق.
علامه حلى، حسن بن‌یوسف (1404ق)، مبادی الوصول إلى علم الأصول‏، قم:‏ المطبعة العلمیة.
علم‌الهدی، سید محمدصادق (1392ش)، «سیر تاریخی حجیت خبر واحد در اصول فقه شیعه»، فصلنامه پژوهش‌های اصولی، شماره 17، تابستان.
عمر بن‌سهلان الساوى (1383ش)، ‏البصائر النصیریة فى علم المنطق‏، تحقیق حسن مراغى‏، تهران‏: شمس تبریزى‏، چاپ اول.
غزالی، ابوحامد محمد بن‌محمد (بی‌تا)، محک النظر فی المنطق، تحقیق أحمد فرید المزیدی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
فارابی، ابونصر (1408ق)، المنطقیات، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، قم: مکتبة آیة اللّه المرعشى.
فراهیدی، خلیل بن‌احمد (1409ق)، کتاب العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم.
فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن‌یعقوب (1426ق)، القاموس المحیط، تحقیق مکتب تحقیق التراث فی مؤسسة الرسالة، بیروت: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الثامنة.
فیومى، احمد بن‌محمد (1414ق)، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى‏، قم: مؤسسه دار الهجرة، الطبعه الالی.
قمی، علی بن‌إبراهیم (1387ش)، تفسیر القمی، تحقیق السید طیب الموسوی الجزائری، [بی‌جا]: منشورات مکتبة الهدى، الطبعه الاولی.
کلینی، محمد بن‌یعقوب‏ (1407ق)، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران:‏ دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم‏.
ماکوولسکی (1366)، تاریخ منطق، ترجمه فریدون شایان، تهران: مهارت، چاپ دوم.
مامقانی، عبداللّه (1385ش)، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، تحقیق محمدرضا مامقانی، [بی‌جا]: انتشارات دلیل ما.
محقق حلی، جعفر بن‌حسین (1423ق)، معارج الاصول، لندن: مؤسسه امام علی (ع).
محمود عبدالرحمن عبدالمنعم (بی‌تا)، معجم المصطلحات والألفاظ الفقهیة، [بی‌جا]: دار الفضیلة للنشر و التوزیع والتصدیر.
مدرسی طباطبایی، حسین (1368)، مقدمه­ای بر فقه شیعه؛ کلیات و کتابشناسی، ترجمه آصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول.
مدکور، ابراهیم (1365ش)، «منطق ارسطو نزد متکلمان اسلامی»، ترجمه محمد خوانساری، ادیان و مذاهب و عرفان، تحقیقات اسلامی، شماره 1، بهار و تابستان.
مدکور، ابراهیم و سعادت اسماعیل (1362ش)، «نهضت ترجمه در جهان اسلام»، کتابداری، آرشیو و نسخه‌پژوهی، نشر دانش، شماره 17، مرداد و شهریور.
مدیرشانه­چی، کاظم (1387ش)، درایه الحدیث، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هفتم.
مشکور، محمدجواد (1375ش)، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چاپ اول.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان (1413ق الف)، اوائل المقالات، تحقیق شیخ ابراهیم الانصاری، [قم]: المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، الطبعه الاولی.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان (1413ق ب)، مختصر التذکره باصول الفقه، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ اول.
مکارم شیرازی، ناصر (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ 32.
موسى، حسین یوسف‏ (1410ق)، الإفصاح، قم: ‏مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ چهارم.
مهدوی، یحیی (1376)، شکاکان یونان، تهران: سهامی انتشارات خوارزمی، چاپ اول.
میرزاى قمى، ابوالقاسم بن‌محمدحسن (1340ق)، ‏القوانین المحکمة فی الأصول، قم: احیاء الکتب الاسلامیه‏.
نراقى، مولی احمد‏ (1375ش)، عوائد الایام، قم: دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، چاپ اول.
الوردی، علی (1996م)، خوارق اللاشعور، لندن: دار الوراق، الطبعه الثانیه.
هاشمی، سید احمد و دیگران (1389)، نهضت ترجمه، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.