تأثیر سنت‌های عاشورایی حاکمان در گسترش تشیع در ایران (656-907 ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

2 دانشیار مدعو گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

3 استادیار گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

چکیده

شناسایی سنت­های عاشورایی در میان حاکمان، به عنوان بخشی از طبقه نخبه جامعه، در مقطع مهم تاریخیِ 656ق (سال سقوط بغداد و خلافت عباسی) تا 907ق (تأسیس دولت صفویه)، با هدف کشف میزان تأثیر این سنت‌ها بر رشد و گسترش تشیع، بسیار مهم است؛ زیرا تأثیرگذاری این قشر در ترویج و همگانی‌کردن سنت­های عاشورایی در میان مردم، از دیگر نخبگان بیشتر بوده است. با بررسی متون تاریخیِ این مقطع زمانی و با یاری‌گرفتن از مقوله «آیین» به عنوان چارچوب مفهومی بحث، در مجموع می‌توان به چهار سنت دست یافت: «تفکر اولویت سادات حسینی برای خلافت و حکومت»، «ادعای خونخواهی اهل بیت»، «سنت وقف و ذکر نام ائمه اطهار در آن» و «زیارت‌کردن حاکمان از مراقد ائمه اطهار». همچنین می­توان از همراه‌شدن این سنت‌ها و تناسب آن با تحولات فرهنگی و اجتماعی این دوران یعنی گسترش فعالیت سیاسی ـ اجتماعی شیعیان پس از حمله مغولان، میل و گرایش بعضی از حاکمان به تشیع و نزدیکی تصوف و تشیع، موجبات سرعت‌گرفتن رشد و گسترش تشیع را در محدوده جغرافیایی، تمدنی و فرهنگی ایران نتیجه­گیری کرد و از این منظر، شناخت جدیدی از تاریخ اجتماعی و سبک زیست اجتماعی شیعیان ایران در تعامل با سنت­های عاشوراییِ حاکمان به دست آورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Impact of Ashura-Related Traditions on the Expansion of Shiism in Iran (656 AH/1258-907 AH/1501)

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Rahimi Sabet 1
  • Mohsen Alviri 2
  • Alireza Abtahi 3
1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
2 دانشیار مدعو گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
3 استادیار گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
چکیده [English]

It is significant to identify Ashura-related traditions among rulers as part of the elite class of the society in the important historical period from 656 AH/1258 (the year in which Baghdad and the Abbasid Caliphate collapsed) until 907 AH/1501 (the year in which the Safavid dynasty was established), in order to discover the extent to which such traditions had an impact on the growth and development of Shiism. For rulers had a greater impact on the propagation of Ashura-related traditions among people than other elites. Drawing upon historical texts written in this period as well as the notion of “ritual” as our conceptual framework, we can, in general, identify four traditions: “the belief in the priority of Husayni sadat (or the progeny of Imām al-Ḥusayn) for caliphate and government,” “the claim of vengeance on those who shed the blood of the family of the Prophet Muhammad,” “the tradition of waqf (or endowment) in the name of the pure Imams,” and “pilgrimage of the mausoleums of the Imams by rulers.” Moreover, from the concomitance of these traditions, and their congruence, with cultural and social developments of the period—that is, the expansion of political and social activities of the Shi’as after the Mughal invasion, and the tendency of some rulers towards Shiism and Sufism—we can conclude the reasons for the acceleration of the growth and expansion of Shiims in the geographical, civilizational, and cultural limits of Iran. From this viewpoint, we can arrive at renewed knowledge of the social history and social lifestyles of Iranian Shi’as in their interactions with Ashura-related traditions of the rulers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ashura-related traditions
  • rulers
  • Shiism
  • Iran
  • establishment of the Safavid dynasty

منابع

ابن­بطوطه، محمد بن­عبداللّه (1417)، تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار (رحلة ابن بطوطة)، تحقیق: عبدالهادی تازی، رباط: مطبوعات اکادیمیة المملکة المغربیة، ج2، چ1.
ابن‌شعبه حرانی، حسن بن‌علی (1363)، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، تحقیق: علی‌اکبر غفارى،‏ قم: جامعه مدرسین، چ۲‏.
ابن­طاووس، علی بن­موسی (1376)، الإقبال بالأعمال الحسنة، تصحیح: جواد قیومی اصفهانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، ج3، چ2‏.‏
ابن­فهد حلی، احمد بن­محمد (1407)، عدة الداعی و نجاح الساعی‏، تصحیح: احمد موحدی قمی، قم: دارالکتب الإسلامی، چ1.
ابن­قولویه، جعفر بن­محمد (1356ق)، کامل الزیارات، تصحیح: عبدالحسین امینی، نجف: دارالمرتضویة.
باسورث، ادموند کلیفورد (1381)، ‏سلسله‏هاى اسلامى جدید: راهنماى گاهشمارى و تبارشناسی، ترجمه فریدون بدره­اى، تهران: مرکز باستان­شناسى اسلام و ایران، چ۱.‏
تتوی، قاضی احمد و آصف‌خان قزوینی (1382)، تاریخ الفی،‏ تصحیح: غلام­رضا طباطبایی مجد، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، چ۱.
جعفریان‏، رسول (1379)، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ج1 و 3، چ۱.
جعفریان، رسول (1387)، تاریخ تشیع در ایران، تهران: نشر علم.
جعفرى‏، جعفر بن‌محمد (1384)، تاریخ یزد، تحقیق: ایرج افشار، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، چ۳.
حسینی تربتی، ابوطالب (1342)، تزوکات تیمورى‏، تهران: کتاب­فروشى اسدى، چ۱.
حلی، نجم­الدین ابوالقاسم جعفر بن‌حسن (محقق) (1414)، المسلک فی أصول الدین و الرسالة الماتعیة، تحقیق: رضا استادی، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه.
خنجى‏، فضل­اللّه بن‌روزبهان (1382)، تاریخ عالم‏آراى امینى‏، تصحیح: محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب، چ۱.
خواندمیر، غیاث­الدین بن‌همام­الدین (1380)، تاریخ حبیب السیر، تحقیق: جلال­الدین همایی و محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام، ج۴، چ۴.
رحمانی، جبار (1392)، مطالعات جامعه­شناسی و انسان­شناختی مناسک عزاداری محرم، تهران: خیمه، چ۱.
زمچى اسفزارى‏، معین‌الدین محمد (1338)، روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات‏، تحقیق: سیدمحمدکاظم امام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سمرقندى‏، کمال­الدین عبدالرزاق (1383)، مطلع سعدین و مجمع بحرین‏، تحقیق: عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، ج۴، چ۱.
شبانکاره­اى‏، محمد بن‌على (1381)، مجمع الأنساب‏، تحقیق: میرهاشم محدث، تهران: امیر کبیر، ج۲، چ۱.
شوشتری، سیدنوراللّه بن‌شریف­الدین (1377)، مجالس المؤمنین، تهران: انتشارات اسلامیه، چ۴.‏
صدوق، محمد بن­علی (1376)، الأمالی، تهران: کتابچی، چ6.
صفا، ذبیح­اللّه (1355)، مقدمه­ای بر تصوف، تهران: انتشارات سیمرغ وابسته به انتشارات امیر کبیر،
چ۴.
صفا، ذبیح­اللّه (1378)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات فردوس، ج۳ و ۴، چ۸.‏
طبری، محمد بن جریر (1387ق)، تاریخ الرسل و الأمم و الملوک ‏(تاریخ الطبری)، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث، ج5، چ2.
علاءالدین جوینى، عطاملک بن‌بهاءالدین محمد (1385)، ‏تاریخ جهانگشاى جوینى‏، تصحیح: محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.‏
عمادالدین طبری، حسن بن على (1376)، تحفة الأبرار فی مناقب الأئمةالأطهار، تحقیق: سیدمهدی جهرمی، تهران: میراث مکتوب، چ۱.
فضل­اللّه همدانى‏، خواجه رشیدالدین (1358ق)، تاریخ مبارک غازانى‏، تحقیق: کارل یان، هرتفرد: استفن اوستین.
قاشانی، عبداللّه بن­علی (1384)، تاریخ اولجایتو، تحقیق: مهین همبلی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
قزوینی رازی، نصیرالدین عبدالجلیل (1358)، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، تحقیق: محدث اورموی، تهران: انجمن آثار ملی.
گیویان، عبداللّه (1385)، «آیین آیینی­سازی و فرهنگ عامه­پسند دینی (تأملی در برخی بازنمایی‌های بصری دینی و شیوه­های جدید مداحی)»، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، س۳، ش5، بهار و تابستان.
مجلسی، محمدتقی (1373)، لوامع صاحبقرانی، قم: اسماعیلیان.
مرتضوی، منوچهر (1385)، مسائل عصر ایلخانان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مستوفی قزوینی، حمدللّه (1364)، تاریخ گزیده، تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: امیر کبیر، چ۳.
مستوفى بافقى، محمد مفید (1385)، ‏جامع مفیدى، تحقیق: ایرج افشار، تهران: اساطیر، چ۱.‏
منهاج سراج جوزجانی، ابوعمرو عثمان بن‌محمد (1363)، طبقات ناصری، تصحیح: عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
نطنزى، معین­الدین (1383)، ‏منتخب التواریخ معینى، تحقیق: پروین استخری، تهران: اساطیر، چ۱.
الویری، محسن (1384)، زندگی فرهنگی و اندیشه سیاسی شیعیان از سقوط بغداد تا ظهور صفویه (656ـ907ق)، تهران: دانشگاه امام­صادق(ع)، چ۱.
الویری، محسن و محمدعلی رحیمی ثابت (1389)، «راز ماندگاری عاشورا تحلیل ارتباطی سیره معصومان»، فصلنامه تاریخ اسلام، س۱۱، ش41 و 42، بهار و تابستان.
یزدى‏، شرف‌الدین على (1387)، ظفرنامه، تحقیق: سیدسعید میرمحمدصادق و عبدالحسین نوایی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامی، ج۱، چ۱.