مواجهه امام هادی (ع) با معتزله در مسائل کلامی (مطالعه موردی قرآن و امامت)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اهل بیت (ع)، جامعه المصطفی (ص) العالمیه

2 استادیار پژوهشکده تار%D

چکیده

چکیده
معتزله یکی از جریان‌های فکری- دینی است که زمینه‌ساز پدید آمدن تحول بزرگ فکری، در میان مسلمانان شد. ورود اندیشه‌های کلامی آنان در تغییر ماهیت برخی از اندیشه‌های جامعه اسلامی تأثیرگذار بوده و موضع‌گیری‌های مختلفی را به دنبال داشته است. از جمله مسائل بسیار مهم کلامی این فرقه که موضع‌گیری افراد مختلف از جمله امام هادی (ع) را در پی داشت، دیدگاه آنها درباره کلام خدا و مباحث مربوط به امامت است که به دلیل اوضاع نامناسب فرهنگی و آشفتگی آرا، مواضع امام اهمیت بسزایی پیدا کرد. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی و با استناد به منابع تاریخی و حدیثی، ضمن بیان برخی تعارض‌های جریان اعتزال با امامیه در مسائل مذکور (کلام خدا و امامت)، به نوع مواجهه و رفتارشناسی امام با آنها و دفع آسیب‌هایی که از ناحیه این اندیشه متوجه جامعه اسلامی شده بود، می‌پردازد. نامه‌نگاری با شیعیان، مناظره، رد شبهات مطرح‌شده، تبیین اندیشه صحیح در قالب دعا و زیارت (جامعه و غدیریه) را می‌توان از راهکارهای آن حضرت برشمرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Confrontation of Imam Hadi (AS) with Mu'tazilites in Kalami Matters (case study: Quran and Imamate)

نویسنده [English]

  • Tahereh Rouhani 1
1 PhD student of History of Ahl al-Bayt, Al-Mustafa University
2
چکیده [English]

The Mu'tazila is one of the intellectual-religious movements that led to the emergence of a major intellectual change among Muslims. The introduction of their verbal ideas has influenced the change in the nature of some thoughts of the Islamic society and has led to different positions. Among the most important theological issues of this cult, which resulted in the positions of different people, including Imam Hadi (AS) (220-254 BC) their viewpoints are on the word of God and the topics related to Imamate due to the inadequate cultural situation and the turmoil of the votes, Imam's positions were very important.
This article is a descriptive-analytical method based on historical and hadith sources in addition to expressing the conflicts of the flow of Mu'tazil with Imamiyya in these matters (the Word of God and Imamate), and addresses the kind of encounter and behavior of Imam with them and removing the damages that the Islamic community has received from this area of thought. Lettering with the Shiites, the debate, the rejection of the raised doubts, the explanation of the correct thought in the form of prayer and pilgrimage (society and Ghadiriyya) can be cited from as Imam Hadi's solutions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Encounter
  • Imam Hadi (AS)
  • Mu'tazilite
  • Speech of God
  • Imamate

منابع

قرآن کریم.
ابن‌ابی‌الحدبد، عبدالحمید‌بن هبه‌اللّه (1964). شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل، القاهره: مؤسسه الحلبی.
ابن‌اثیر، علی‌بن محمد (1382). تاریخ کامل، ترجمه: حمیدرضا آژیر، تهران: بی‌نا.
ابن‌اثیر، علی‌بن محمد (1415). الکامل فی التاریخ، تحقیق: عبداللّه قاضی، بیروت: دارالکتب العلمیه، ج 2 و 8.
ابن‌المرتضی، امام المهدی احمد‌بن یحیی‌بن مرتضی زیدی معتزلی الحسنی (بی‌تا). شرح الازهار، صنعاء: مکتبه غمضان، ج 4.
ابن‌بابویه قمی، ابوجعفر محمد‌بن علی‌بن حسین (شیخ صدوق) (1388). التوحید، ترجمه و شرح: استاد علی اکبر میرزایی، بی‌جا: انتشارات علویون،.
ابن‌بابویه، محمد‌بن علی ‌(1405). کمال الدین و تمام النعمه، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن علی (بی‌تا). المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق محمدعبدالقادر عطا، مصطفی عبدالقادر عطا، نعیم زرزور،  بیروت: دارالکتب العلمیه، ج 10 و 11.
 ابن‌حیون، نعمان‌بن محمد (1383). دعائم الاسلام، قاهره: دارالمعارف مؤسسه آل البیت (ع).
ابن‌فارس، ابوالحسین احمد (1418). معجم المقاییس فی اللغة، بیروت: دارالفکر.
 ابن‌کثیر، اسماعیل (1998). البدایه و النهایه، به کوشش یوسف الشیخ محمد البقاعی و صدقی جمیل آ لعطار، بیروت: دار الفکر، ج 7.
 ابوزهره، محمد (1384). تاریخ مذاهب اسلامی، ترجمه: علیرضا ایمانی، قم : انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
امین، احمد (بی‌تا). ضحی الاسلام، قاهره: مکتبه النهضه المصریه، چاپ هفتم، ج 3.
بارانی، محمدرضا (1392). بررسی تاریخی تعامل فکری و سیاسی امامیه با فرقه‌های معتزله، حنابله و اشاعره در عصر آل بویه در بغداد، قم : پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بحرانی، هاشم (1405). الانصاف فی النص علی الائمه، قم: نشر فرهنگ اسلامی.
بغدادی، عبدالقاهر (1981). اصول  الدین، تحقیق: لجنه احیاء التراث العربی، بیروت: دارالآفاق الجدیده.
جعفریان، رسول (1372). مناسبات فرهنگی معتزله شیعه تا دوره انحلال معتزله و شیعه، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
حلی، جمال الدین ابومنصور‌بن مطهر (1962). منهاج الکرامه فی معرفه الامامه، تحقیق: دکتر محمد رشاد سالم، قاهره : مکتبه دارلعروبه.
خصیبی، حسین‌بن حمدان (1991). الهدایة الکبری، بیروت: مؤسسه البلاغ.
خیاط معتزلی، عبد الرحیم‌بن محمد (1344). الانتصار و الرد علی این الراوندی الملحد، تحقیق: دکتور نبیرج، مصر: دارالکتب.
دینوری، احمد‌بن داود (1371). اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی، چاپ چهارم.
ذهبی، محمد‌بن احمد (1978).  تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عبد السلام تدمری، بیروت : دارالنشر، ج 24.
 رازی، فخرالدین (1978). اعتقادات فرق المسلمین، قاهره: مکتبه الکلیات الازهریه.
رئیس السادات، سید حسین (1382). اندیشه‌های کلامی شیعه، مشهد : نشر جلیل.
 سادات اشکور، مظفر (1394). رفتار امامین عسگریین علیهما السلام در مواجهه با انحرافات عصر خود، پایان‌نامه سطح سه، استاد راهنما: دکتر حمید رضا مطهری، قم :مرکز مدیریت علمیه استان.
 سالم، عبد الرحمن (1410). التاریخ السیاسی المعتزلی، قاهره : کلیه دارالعلوم.
 سبکی، عبدالوهاب‌بن تقی الدین (1324). طبقات الشافعیه، قاهره : بی‌نا.
سید مرتضی، علی‌بن حسین (1405). رسائل المرتضی، تحقیق: سید احمد حسینی و اعداد سید مهدی رجایی، قم: مطبعه سید الشهداء، ج 1 و 2.
سید مرتضی، علی‌بن حسین (1409). تنزیه الانبیاء، بیروت: دار الاضواء.
سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر (بی‌تا). تاریخ الخلفاء، بغداد: مکتبة المثنی.
طبری، محمد‌بن جریر (1369). تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه پاینده، تهران: اساطیر، ج 14.
طوسی، ابوجعفر‌بن الحسن (1383). تلخیص الشافی، تحقیق: السید حسن بحرالعلوم، نجف: بی‌نا.
طوسی، نصیرالدین (1405). تلخیص المحصل، بیروت: دارالاضواء.
عروی، عبداللّه (1997). مفهوم العقل فی المفارقات، بیروت: المرکز الثقاتفی العربی.
عطاردی، عزیزاللّه (1410). مسند الامام الهادی، قم: المؤتمر العالمی للامام الرضا.
عمرجی، احمد شوقی ابراهیم (2000). المعتزله فی بغداد و اثرهم فی الحیاه الفکریه و السیاسیه، قاهره: مکتبه الدبولی.
فاضل مقداد، جمال الدین مقداد‌بن عبداللّه (بی‌تا). شرح باب حادی عشر، بی‌جا: بی‌نا.
فتاح دماوندی، کاظم (1393). بازکاوی احادیث امام هادی علیه السلام با تاکید بر فضای تاریخی صدور روایات، پایان‌نامه سطح سه، استاد راهنما: دکتر محمد کاظم رحمان ستایش، قم: مرکز مدیریت علمیه استان قم.
 فتاحی، امیر؛ دشتی، علی (1392).  «نقش امام هادی (ع) در جهت دهی به مباحث فکری و عقیدتی پیرامون قرآن کریم»، فصلنامه تخصصی تفسیر و علوم قرآن و حدیث (حسنا)، بهار 1392، سال پنجم، شماره 16، ص79-92.
 قاضی عبدالجبار (1393). فصل الاعتزال و طبقات المعتزله، تحقیق: فؤاد سید، تونس: بی‌نا.
 قاضی عبدالجبار (1427). المغنی فی ابواب التوحید و العدل، بیروت: مکتبه العصریه.
 قاضی عبدالجبار (1966). تثبیت دلائل النبوه، تحقیق عبدالکریم عثمان، بیروت: بی‌نا.
 قمی، محمد‌بن علی (1401). کفایه الاثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر، تحقیق: عبد المطلب الحسینی، قم: انتشارات بیدار.
 کلینی، محمد‌بن یعقوب (1407). کافی، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیه .
 مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الانوار، بیروت: مؤسسه الوفا.
مدرسی، محمد تقی (1410). الامام الهادی (ع) قدوة و اسوة، بی‌جا: مکتب العلامه المدرسی.
مسعودی، علی‌بن حسین‌بن علی (1409). مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجره، چاپ دوم.
مسعودی، علی‌بن حسین‌بن علی (بی‌تا). اثبات الوصیه للامام علی‌بن ابی‌طالب، قم: منشورات
رضی.
مصطفوی، حسن (1416). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
مطهری محب، حسین (1383). «امام هادی (ع) در مصاف با انحراف عقیدتی»، فصلنامه مبلغان، شماره 57، ص14-25.
مطهری، حمیدرضا (1387). زندقه در سده های نخستین اسلامی، قم : پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی .
نوایی، علی اکبر (1389). «روش‌شناسی حرکت‌های مکتبی امامان (ع)»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، دوره 16، شماره 4، ص121 -150.
هادی‌منش، ابوالفضل (1386). «امام هادی (ع) پرچمدار اندیشه وفرهنگ اسلامی»، فصلنامه مبلغان، شماره 93، ص 28-43.
یعقوبی، احمد‌بن ابی‌یعقوب (1374). تاریخ یعقوبی، محمدابراهیم آیتی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم.