نقش اصحاب امام هادی (ع) در تاریخ‌نگاری اسلامی «تأسیس، توسعه و استمرار»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

چکیده
تاریخ‌نگاری اسلامی محصول تلاش همگانی مسلمانان است که از همان سده‌های نخست آغاز شده و با گرایش‌ها، رویکردها و شیوه‌های متفاوت بالنده شده است. در این میان، اصحاب امامان (ع) نقش بسزایی ایفا کردند. اصحاب امام هادی (ع) نیز از اقوام و طوایف متفاوت، با گرایش‌های فکری مختلف به تاریخ‌نگاری در شاخه‌ها و سطوح مختلف پرداختند و آثار پیشینیان را توسعه‌ و استمرار بخشیدند. پژوهش حاضر نگرش و نگارش این افراد را با رویکردی علمی_تحلیلی، بررسی می‌کند. این مقاله با استفاده از شیوه تاریخی و مقایسه آثار، براساس منابع و اسناد مکتوبِ موجود، جایگاه و نقش آنان را با توجه به گونه‌های فکری و نگارشی آنان و ریزموضوعات مورد اهتمام در تاریخ‌نگاری، بررسی کرده و سرانجام با آمیزه‌ای از توصیف نقلی و تحلیل عقلی چنین یافته است که آنان بدون در نظر داشتن تفکر قبایلی یا منطقه‌ای و حتی دریافت دستور یا سفارشی از امام هادی (ع)، استمراربخش حرکت تاریخ‌نگاری بودند و در اندک مواردی بنیان‌گذاری یا توسعه‌بخشی کرده‌اند. بیشتر این آثار در گذر زمان و به سبب نداشتن نوآوری، شهره نشدن در جامعه اسلامی و پاسخ‌گو نبودن به نیازهای علمی و فرقه‌ای دست‌خوش فراموشی شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of the Companions of Imam Hadi (AS) in Islamic Historiography "Establishment, Development, Continuity"

نویسنده [English]

  • Hussein Husseinian Moghaddam
Imam Hadi (AS), Companions of Imam Hadi, Historiography, Shi'a
چکیده [English]

Islamic historiography is the product of the Muslim general effort that has started from the very first centuries and has grown with different tendencies, approaches and practices. Meanwhile, the companions of the Imams (AS) played a significant role. The companions of Imam Hadi (AS) also from different ethnic groups and tribes and with different intellectual tendencies dedicated to historiography in different branches and levels and focused on the founding, development, and continuation of their predecessors' movements. The present study examines the attitude and writing of these historians with a scientific-analytical approach. Using the historical method and comparing the works, and based on the available sources and documents, it has examined their position and role in terms of their intellectual and writing patterns and the micro-subjects of the historiography. Finally, with a mixture of narrative description and rational analysis, it has been found that they have continued the movement of historiography, regardless of tribal or regional thinking, and even receiving orders from Imam Hadi (AS). And in few cases they could have founding or developing role. Most of these works have been forgotten over time due to lack of innovation, lack of recognition in Islamic society, and lack of accountability to scientific and sectarian needs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Imam Hadi (AS)
  • Companions of Imam Hadi
  • Historiography
  • Shi'a

منابع

ابن‌ابی‌اصبیعه، احمد بن‌قاسم خزرجی (بی‌تا). عیون الاَنباء فی طبقات الاطباء، تحقیق نزار رضا، بیروت: دارمکتبة الحیاة.
ابن‌ابی‌طیفور، ابوالفضل‌ بن‌ابی‌طاهر (بی‌تا). بلاغات النساء، قم: مکتبة بصیرتی.
ابن‌حجر، احمد بن‌علی (1390). لسان المیزان، بیروت: اعلمی.
ابن‌حزم، علی‌ بن‌احمد (بی­تا). المحلی، بیروت: دارالفکر.
ابن‌حَیان (ابوالشیخ انصاری)، عبداللّه ‌بن‌محمد (1412). طبقات المحدثین باصبهان، تحقیق عبدالغفور عبدالحق حسین البلوشی، بیروت: الرساله.
ابن‌خَلِّکان، احمد بن‌محمد (1414). وفیات الأعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان‌عباس، بیروت: دارصادر.
‌ابن‌زین‌الدین، حسن (1411). التحریر الطاووسی، تحقیق فاضل الجواهری، قم: نجفی مرعشی.
ابن‌سعد، محمد (1410). الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌سینا، محمد بن‌عبداللّه (1385). الشفاء (منطق). تحقیق ابراهیم مدکور، قاهره: دارالمصریه.
ابن‌غضائری، احمد بن‌حسین (1422). رجال، تحقیق سیدمحمدرضا جلالی، قم: دارالحدیث.
ابن‌قتیبه، عبداللّه‌ بن‌مسلم (1413). الامامة و السیاسه، تحقیق شیری، قم: منشورات رضی.
ابن‌قولویه، محمد بن‌جعفر (1417). کامل الزیارات، تحقیق جواد قیومی، قم: جماعة المدرسین.
ابن‌کثیر، اسماعیل (1408). البدایة و النهایه، تحقیق علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ابوالفرج اصفهانی، علی‌ بن‌الحسین (1385). مقاتل الطالبیین، مقدمه کاظم مظفر، قم: دارالکتاب.
ابوالفرج اصفهانی، علی‌ بن‌الحسین (1415). الاغانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ابوطالب زیدی، یحیی‌ بن‌الحسین هارونی (1395). تیسیر المطالب فی امالی آل ابی‌طالب، تحقیق جعفر بن‌احمد بن‌عبدالسلام، بیروت: الاعلمی.
امین، سیدمحسن (بی‌تا). اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف.
آقابزرگ تهرانی (1403). الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء.
بحرالعلوم، محمدمهدی (1363). الفوائد الرجالیه، تحقیق محمدصادق و حسین بحرالعلوم، تهران: مکتبة الصادق (ع).
برقی، احمد بن‌محمد بن‌خالد (1419). الرجال، بی‌جا: نشر قیوم.
بغدادی، اسماعیل‌پاشا (1951). هدیة العارفین، استانبول، افست بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
بغدادی، اسماعیل‌پاشا (بی‌تا). ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون، تصحیح رفعت بیلکه الکلیسی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
بلاذری، احمد بن‌یحیی (1417). انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار، بیروت: دارالفکر.
ترمس عامل، امین (1417). ثلاثیات الکلینی و قرب الاسناد، مقدمه احمد مددی، قم: دارالحدیث.
تشنر، فرانتس گوستاو؛ مقبول، احمد(1375). تاریخچه‌ی جغرافیا در تمدن اسـلامی، ترجمه مـحمد حـسن گنجی و عبد الحسین آذرنگ، تهران: بنیاد دایرة المعارف.
تفرشی، مصطفی‌ بن‌حسین (1418). نقد الرجال،  تحقیق آل‌البیت (ع)، قم: آل البیت (ع) لاحیاء التراث.
جاحظ، عَمْرو بن‌بحر (1345). البیان و التبیین، مصر: مصطفی محمد.
جوادعلی (1971). المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت: دارالعلم للملایین.
حاجی خلیفه، مصطفی‌ بن‌عبداللّه (1413). کشف الظنون، بیروت: دارالکتب العلمیه.
حائری، سیدکاظم (1415). القضاء فی الفقه الاسلامی، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
حِلّی، حسن‌ بن‌یوسف (1402). خلاصة الاقوال، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، قم: منشورات الرضی.
خَصیبی، حسین‌ بن‌حمدان (1411). الهدایة الکبری، بیروت: البلاغ.
خطیب بغدادی، احمد بن‌علی (1417). تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
خوئی، ابوالقاسم (1413). معجم رجال الحدیث، تحقیق لجنه التحقیق، قم: مؤسسه الخوئی الإسلامیه.
ذهبی، محمد بن‌احمد (1407). تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
رافعی، عبدالکریم ‌بن‌محمد (1376). التدوین فی اخبار قزوین، تحقیق عُطاردی، خراسان: نشر عُطارد.
رضا کحاله، عمر (بی‌تا). معجم المؤلفین، بیروت: مکتبة المثنی و داراحیاء التراث.
زِرکلی، خیرالدین (1992). الاَعلام، بیروت: دارالعلم للملایین.
سجادی، سیدجعفر (1373). فرهنگ معارف اسلامی، تهران: دانشگاه‌تهران.
سمعانی، عبدالکریم ‌بن‌محمد (1408). الانساب، تحقیق عبداللّه عمر البارودی، بیروت: دارالجنان.
شبیری، محمدجواد (1376). «برقی، ابوجعفر»، دانشنامه جهان اسلام، ج 3، ص158-160.
صدوق، محمد بن‌علی (1404). کتاب من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم: جماعة المدرسین.
صفوت، احمد زکی (1381). جَمهرة خُطَب العرب، قاهره: مصطفی البابی الحلبی.
طباطبایی، مصطفی و دیگران (1395). «نقش اصحاب امام جواد (ع) در تاریخ‌نگاری دوره عباسی»، فصلنامه تاریخ اسلام، 1395، ش 65، ص 103-122.
طبرانی، سلیمان‌ بن‌احمد (بی‌تا). المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالحمید، قاهره: مکتبة ابن‌تیمیه.
طبری، محمد بن‌جریر (1387). تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار‌التراث.
طوسی، محمد بن‌حسن (1363). الاستبصار، تحقیق سیدحسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن‌حسن (1364). تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه، تحقیق خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن‌حسن (1404). اختیار معرفة الرجال، تحقیق سیدمهدی رجائی، قم: آل‌البیت.
طوسی، محمد بن‌حسن (1414). الامالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم: دارالثقافه.
طوسی، محمد بن‌حسن (1415). رجال، تحقیق جواد قیومی الاصفهانی، قم: جماعة المدرسین.
طوسی، محمد بن‌حسن (1417). الفهرست، تحقیق جواد قیومی، قم: الفقاهه.
فخررازی، محمد بن‌عمر ابن‌خطیبِ ری (بی­تا)، مفاتیح الغیب «معروف به التفسیر الکبیر»، بی‌جا: بی‌نا.
قاضی نعمان، نعمان‌ بن‌محمد (1383). دعائم الاسلام، تحقیق آصف‌ بن‌علی‌اصغر فیضی، قم: دارالمعارف.
قمی، حسن‌ بن‌محمد (بی‌تا). تاریخ قم، ترجمه حسن‌ بن‌علی قمی، تصحیح طهرانی، تهران: کتابخانه مجلس.
کاشف الغِطاء، اسعد (بی‌تا). الاصول الاربعماه، بی‌جا: بی‌نا.
کلباسی، محمد بن‌ابراهیم (1422). الرسائل الرجالیه، تحقیق حسین دارایتی، قم: دارالحدیث.
کلینی، محمد بن‌یعقوب (1363). الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (1403). بحار الانوار، بیروت: موسسة‌الوفاء.
مرزبانی، محمد بن‌عمران (بی‌تا). الموشح، تحقیق علی‌محمد البجاوری، مصر: النهضه.
مستوفی، حمد بن‌ابی‌بکر (1364). تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
مسعودی، علی‌ بن‌الحسین (1409). مُروج الذَّهَب، قم: دارالهجره.
مسعودی، علی‌ بن‌الحسین (بی‌تا). التنبیه و الاشراف، بیروت: دار صعب.
مفید، محمد بن‌محمد (1413). الامالی، تحقیق غفاری و استادولی، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
مَناوی، محمد عبدالرؤوف (1415). فیض القدیر، تحقیق احمد عبدالسلام، بیروت: دارالکتب العلمیه.
نجاشی، احمد بن‌علی (1416). رجال، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، قم: جماعة المدرسین.
ندیم، محمد بن‌اسحاق (بی‌تا). فهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران: بانک بازرگانی.
نوفلی، علی‌ بن‌محمد (1387). کتاب الاخبار، گردآوری جعفریان، قم: حبیب.
نووی، محی‌الدین‌ بن‌شرف (1407). صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت: دارالکتاب العربی.
وحید بهبهانی (بی‌تا). تعلیقة علی منهج المقال، بی‌جا: بی‌نا.
یاقوت حموی، ابوعبداللّه‌ بن‌عبداللّه (1399). معجم البلدان، بیروت: داراحیاء التراث العربی.