همگونی تصوف با تشیع و کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن در مازندران (760-795 ه‍ .ق.)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مطالعات تاریخ تشیع اثنا‌عشری، دانشگاه ادیان و مذاهب

2 دانشیار دانشکده شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

همگونی تصوف با تشیع به معنای فرآیندی است که به وسیلهٔ آن، تصوف با تشیع پیوندی استوار برقرار کرد و بر فرهنگ اجتماعی جامعهٔ ایران اثر گذاشت. این همگونی، در سده‌های میانی تاریخ ایران، هم‌زمان با یورش مغول و با کوشش فکری بزرگان شیعی و صوفی شکل گرفت. تأثیرپذیری هر دو مکتب از تعالیم محیی‌الدین عربی، ضمن اعتقاد به ولایت و امامت علی (ع) و نجات‌بخشی عقیدهٔ مهدویت، در این همگونی نقش مهمی داشت. به‌تدریج این همگونی با ادامهٔ حیات در اندیشه‌های عالمانی شیعی چون سید حیدر آملی و گروه‌های گوناگونی چون شیخیهٔ کبرویه و شیخیهٔ جوریه، زمینه‌ساز تحولات سیاسی- اجتماعی شد. در پی تحولات فکری، جبههٔ سیاسی و اجتماعی ایران تحولات عمیقی یافت و دامنهٔ آن به مناطق گوناگون ایران، به‌ویژه با رهبری میرقوام‌الدین مرعشی، به مازندران کشیده شد و در نتیجهٔ آن، جنبش‌های رهایی‌بخش در مقابل قدرت سیاسی حاکم شکل گرفت. این تحقیق به دلیل اهمیت تاریخ تحولات فکری، با استفاده از منابع تاریخی سده‌های میانی ایران و با روش توصیفی و تحلیلی، در پی کشف آثار همگونی تصوف با تشیع و نقش آن در تحولات سیاسی و اجتماعی مازندران است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Similarity of Sufism and Shiism and Its social and Political Functions in Mazandaran (760-795 AH)

نویسندگان [English]

  • Seyyed Mohammad Hoseini 1
  • Ali Aqanoori 2
1 PhD student in Shiite History, University of Religions and Denominations
2 Associate Prof. of the University of Religions and Denominations (Lead Author)
چکیده [English]

The similarity of Sufism with Shiism means a process by which Sufism created a tight relationship with Shiism and influenced on social culture of Iranian society. This process was formed, contemporary with the invasion of the Mongols, by the mental efforts of the grandees of Shiites and Sufis. Impressibility of both schools from Muhyi al-Din-Arabi, along with belief in the guardianship and leadership (imamate) of Imam Ali (pbuh) and belief in the salvation of Mahdaviyat doctrine, had a great role in this process. This similarity gradually by carrying on in the thoughts of Shi’a scholars such as Sayyed Haydar Amoli and various groups like Shaykhieh of Kabruyeh, and Shaykhieh of Jouruyeh prepared for social and political turnabouts. Following the mental developments, the political and social society of Iran profoundly changed and spread in different regions of Iran; especially in Mazandaran under the leadership of Mir Ghavam-eddin Mar’ashi, and as its result, liberation movements were formed against the political sovereignty. In this paper, due to the importance of the history of intellectual developments, by using the historical resources of medieval centuries in Iran and applying the descriptive and analytical method, we will seek to discover the effects of the assimilation of Sufism with Shiism and its role in the social and political developments of Mazandaran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sufism
  • Shiism
  • Sayyed Haydar Amoli
  • Shaykhieh of Kabruyeh
  • Shaykhieh of Jouruyeh
  • Mar’ashis
قرآن مجید.
آژند، یعقوب (1365). قیام شیعی سَربه‌داران، تهران: امیرکبیر.
آملی، حیدر بن علی (1368). جامع الاسرار و منبع الانوار به انضمام نقد النقود فی معرفة الوجود، با تصحیح و مقدمه: هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، ترجمهٔ مقدمه‌ها از: جواد طباطبایی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
«تصوف» (1387). دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ابن‌ ابی ‌الحدید، عبد الحمید بن هبة‌ اللّه (1337). شرح نهج البلاغه، تصحیح: محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: کتاب‌خانهٔ آیت‌اللّه مرعشی، ج11.
ابن‌‌اسفندیار، محمد بن حسن (1320). تاریخ طبرستان، تصحیح: عباس اقبال آشتیانی، به اهتمام: محمد رمضانی، تهران: کلالهٔ خاور، ج2.
ابن‌بطوطه، محمد بن عبداللّه (1407). رحلة ابن ‌بطوطة، به کوشش: محمد عبد المنعم، بیروت: دار صادر.
امین، محسن (1406). اعیان الشیعة، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، ج6.
اولیاءاللّه، محمد بن حسن (1313). تاریخ رویان، تصحیح: عباس خلیلی، تهران: کتاب‌خانهٔ
اقبال.
اولیاءاللّه، محمد بن حسن (1375). نص النصوص در شرح فصوص الحکم، ترجمه: محمدرضا جوزی، تهران: روزنه.
بویل، جان آندرو (1381). تاریخ ایران از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی ایلخانان؛ دین در عهد مغول، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، ج5.
بیانی، شیرین (1379). مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
پطروشفسکی، ایلیا پاولوویچ (1351). نهضت سربداران خراسان، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: انتشارات پیام.
ترکمنی ‌آذر، پروین (1383). تاریخ سیاسی شیعیان اثناعشری در ایران؛ از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل دولت صفویه، تهران: مؤسسهٔ شیعه‌شناسی.
حر عاملی، محمد بن حسن (‌۱۴۰۰). رسالة الاثنی ‌عشریة فی الرد علی الصوفیة، تصحیح: مهدی حسینی الازوردی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
حسینی، احمد (1377). فهرست نسخ خطی، قم: مرکز احیاء التراث الاسلامی، ج1.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌‌الدین (1333). تاریخ حبیب السیر، تهران: نشر اقبال، ج3.
دولتشاه، دولتشاه بن بختی‌شاه (1900). تذکرة الشعراء، به کوشش: ادوارد برون، لیدن: بریل.
رابینو، یاسنت لویی (1343). سفرنامهٔ مازندران و استرآباد، ترجمه: غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رشیدالدین، فضل‌اللّه (1940). تاریخ مبارک غازانی: داستان غازان‌خان، تصحیح: کارلیان، انگلستان: هرتفورد.
زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۶2). دنبالهٔ جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
سعدالدین حمویه، محمد بن مؤید (۱۳۶۲). المصباح فی التصوف، مقدمه و تصحیح و تعلیق: نجیب مایل هروی، تهران: مولی.
شوشتری، نور اللّه بن شریف ‌الدین (بی‌تا). احقاق الحق و ازهاق الباطل، مقدمه: شهاب‌الدین مرعشی، تهران: بی‌نا.
شیبی، کامل ‌مصطفی (1373). الفکر الشیعی والنزعات الصوفیة، ترجمه: ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
علاء الدوله سمنانی، احمد بن محمد (1362). العروة لاهل الخلوة والجلوة، تصحیح: نجیب مایل هروی، تهران: نشر مولی.
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (1403). بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج67.
مرعشی، ظهیر الدین بن نصیر الدین (1345). تاریخ طبرستان رویان و مازندران، مقدمه: محمدجواد مشکور، به کوشش: محمدحسین تسبیحی، تهران: مؤسسهٔ مطبوعات شرق.
موتاب، احمد (1377). آیین فتوت و جوان‌مردی پهلوانان آذربایجان، تبریز: بی‌نا.
نسفی، عزیز الدین بن محمد (۱۳۴۱). مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، تصحیح و مقدمه: ماریژان موله، تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه در تهران، ج1.
همدانی، رشیدالدین فضل‌‌اللّه (1338). جامع التواریخ (قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و داعیان و رفیقان)، به کوشش: محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی (زنجانی)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.