درآمدی بر روش‌شناسی کلینی در استناد به سیرۀ پیامبر(ص) با تکیه بر بخش «مولد النبی(ص)» کتاب کافی

ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی (م329ق)، در میان  قرن سوم هجری، در کُلین، از توابع ری به دنیا آمد. کلینی بخشی از تحصیلات خود را در ری سپری کرد که با حضور صاحبان اندیشه‌های کلامی و گرایش‌های مذهبی ‌مختلف، مرکزی علمی ‌بود. او بعدها به قم رفت و از محضر استادان بزرگی، چون حسین بن محمد اشعری، احمد بن ادریس قمی‌ (م306ق)، محمد بن یحیی عطار و علی بن ابراهیم بن ‌هاشم قمی‌ (م307ق) بهره برد. محدثان حوزۀ حدیثی قم، بر خلاف حوزۀ ری، در موضوعات عقیدتی گرایش یکسانی نداشتند و بر عمل به ظواهر روایات تأکید و با غالیان، به شدت برخورد می‌کردند. بغداد مقصد نهایی سفرهای کلینی بود که در آن، عقل‌گرایی، به نمایندگی ابوسهل نوبختی (م311ق) غلبه داشت.

کتاب کافی که در حضور این جریان‌های فکری پدید آمد، در شمار نخستین کتاب‌های جامع حدیثی شیعه قرار گرفت. این کتاب سه بخش «اصول»، «فروع» و «روضه» و نیز 16199 روایت در موضوعات گوناگون اعتقادی، فقهی، اخلاقی، تاریخی و غیره را دربردارد. شیخ مفید (م413ق) (1414: 70) دربارۀ این کتاب که در میان کتب اربعۀ شیعه، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین است، می‌گوید: «کافی در ردیف جلیل‌ترین کتب شیعه و سودمندترین آنهاست».

 فراوانی احادیث، نقل احادیث به ‌گونۀ مسند و نزدیکی به عصر حضور ائمه(ع) از ویژگی‌های کافی است. دیگر آثار کلینی عبارت است از: الرد علی القرامطة، رسائل الائمة(ع)، تعبیر الرؤیا، کتاب الرجال و ما قیل فی الائمة(ع) من الشعر (نجاشی، 1407: 1/377)؛ اما جز کافی کتابی از وی نمانده است.

سیرۀ پیامبر(ص) در کتب اربعه

سخنان و رفتار رسول خدا(ص)، در کتاب‌های حدیثی شیعه، بیشتر به صورت پراکنده و در لابه‌لای عناوینی یافت می‌شود که به رسول خدا(ص) اختصاص ندارد. شیخ صدوق(م381ق)، در من لایحضره الفقیه، در موارد اندکی، به سیرۀ پیغمبر(ص) توجه کرده؛ ولی فصلی یا بابی ویژه به مباحث مربوط به سیرۀ آن حضرت اختصاص نداده است. او ضمن بیان احادیث مربوط به وضو، به کیفیت وضو و نماز پیامبر(ص) اشاره کرده است (ابن‌بابویه، 1413: 1/36)؛ او همچنین احادیثی در مورد کیفیت و فضیلت زیارت آن حضرت آورده(همان: 2/577) و بابی را به نهی‌های پیامبر(ص) ایشان اختصاص داده است (همان: 4/3).

شیخ طوسی(م460ق) (1407: 2/6)، در تهذیب الاحکام، فقط در «کتاب مزار»، بسیار خلاصه‌وار، به نسب، تاریخ ولادت و وفات، محل دفن، فضیلت و کیفیت زیارت آن حضرت اشاره کرده است. در الاستبصار هم، عنوانی به تاریخ و سیرۀ رسول اکرم(ص) اختصاص نیافته است (همو: 1390).

از میان کتب اربعه، کافی عناوین بیشتری را به رسول خدا(ص) اختصاص داده است. کلینی در این کتاب، در ابواب گوناگون، به گوشه‌هایی از سیره و رفتار پیامبر(ص) پرداخته و احادیثی در این زمینه گرد آورده است. مهم‌ترین این باب‌ها «ابواب التاریخ» است. ابواب دیگری که کلینی، در آنها هم، به سیرۀ پیامبر(ص) توجه کرده، به شرح زیر است:

1. دو صفحه از «بابُ أن رسول اللّه(ص) اولُ مَن اجاب و اقر للّه عزّ و جلّ بالربوبیة»، ذیل «کتاب الایمان و الکفر» (کلینی، 1407: 2/10-12)؛

2. هفت روایت در «باب صوم رسول اللّه(ص)»، ذیل «کتاب الصیام» و دربارۀ روزۀ پیامبر(ص) (همان: 4/89-91)؛

3. حدود پنج صفحه از «باب ما اُحلّ للنبی(ص) من النساء»، ذیل «کتاب نکاح» (همان: 5/387-391)؛

4. دو صفحه از «باب آخر منه و فیه ذکر ازواج النبی(ص)» دربارۀ همسران پیامبر(ص) (همان: 420-421)؛

5. سه صفحه از «باب صفة مُبایعة النبی(ص) النساء» (همان: 526- 528)؛

6. سه صفحه از «باب أن رسول اللّه(ص) و فاطمة(ع) عَقَّا عن الحسن و الحسین(ع)» و «باب أن اباطالب عَقَّ عن رسول اللّه(ص)» (همان: 6/32-34)؛

7. «باب صدقات النبی(ص) و فاطمة و الائمه(ع) و وصایاهم» (همان: 7/47).

در «کتاب الروضة» نیز، به صورت متفرقه و بدون دسته‌بندی، احادیث و گزارش‌های تاریخی فراوانی دربارۀ پیامبر(ص) درج شده است. مقایسۀ بین کافی و دیگر کتب اربعه در عناوین اختصاص‌یافته به پیغمبر(ص) روشن می‌کند که کافی اطلاعات بیشتری دربارۀ تاریخ و سیرۀ پیامبر(ص) ارائه کرده است.

«ابواب التاریخ»، «باب مولد النبی(ص)»

جزء اول از هشت جزء کافی چهار کتاب را دربردارد: «کتاب العقل و الجهل»، «کتاب فضل العلم»، «کتاب التوحید» و «کتاب الحجة». کلینی در بخش «ابواب التاریخِ» «کتاب الحجة»، اطلاعاتی تاریخی دربارۀ معصومان(ع) ارائه کرده که نخستین عنوان آن «مولد النبی(ص)» و به زندگانی پیامبر(ص) مربوط است. تعبیر «مولد النبی(ص)»، در عصر کلینی، برای بررسی زندگانی پیامبر(ص) رایج و با کل تاریخ زندگی ایشان مرادف بود؛ چنان ‌که ابن‌حبیب بغدادی (م245ق) (بی‌تا: 8)، در المُحبَّر، ذیل عنوان «مولد النبی(ص)»، اطلاعاتی تاریخی از تولد تا وفات پیامبر(ص) درج کرده است. کلینی تعبیر «مولد النبی(ص)» را برای بیان شرح‌حال ائمه(ع) تکرار کرده و مرادش اطلاعات مربوط به کل زندگی آنان بوده است. برای تحلیل دیدگاه کلینی و دستیابی به سبک وی در ارائۀ اطلاعات تاریخی مربوط به پیامبر(ص)، دو قسمت «باب مولد النبی(ص)» را جداگانه بررسی می‌کنیم.

1. گزارش تاریخی

کلینی پیش از بیان احادیث و بدون اسناد، در اندکی بیش از یک صفحه، اطلاعاتی تاریخی مربوط به پیامبر(ص) ارائه کرده است. این شیوه، در کتاب‌های حدیثی اهل‌سنت نیز معمول بوده است؛ چنان‌ که بخاری (م256ق) (1401: 5/7، 28، 54) در بررسی غزوه‌های پیامبر(ص)، همچون عشیره، احد و بنومصطلق، نخست به اختصار و بدون ارائۀ اسناد، دربارۀ تاریخ جنگ توضیح داده و سپس به صورت مسند، احادیث مرتبط با آن غزوه را ارائه کرده است. کلینی در این یک صفحه، اطلاعاتی دربارۀ زمان و مکان ولادت، مدت اقامت در مکه، هجرت به مدینه و زمان رحلت پیامبر(ص) در اختیار می‌گذارد. قسمتی از اطلاعات این بخش با دیدگاه‌های اهل‌سنت همخوان و با گزارش‌های رایج کتاب‌های تاریخی همسوست؛ مثلاً تاریخ ولادت پیامبر(ص) دوازدهم ربیع‌الاول ثبت شده که مطابق با قول مشهور عامه و مخالف با نظر مشهور امامیه (هفدهم ربیع‌الاول) است (مفید، 1413: 50؛ ابن‌شهرآشوب، 1379: 1/172؛ طبرسی، 1390: 5؛ اربلی، 1421: 1/38؛ امین، 1403: 1/218). کلینی تاریخ وفات پیامبر(ص)را هم، مانند مشهور اهل‌تسنن، 12 ربیع‌الاول می‌داند؛ درحالی‌که منابع شیعی پس از کلینی، 28 صفر را روز درگذشت رسول خدا(ص) ثبت کرده است (مفید، 1413: 47؛ طبرسی، 1390: 7).

اگرچه کلینی، در «ابواب التاریخ» درصدد بوده اهل‌بیت(ع) را به صورت مصداقی معرفی کند، دانش تاریخ را در نشان دادن ویژگی‌های منحصربه‌فرد آنان توانا ندیده است. او که درصدد بوده منزلت و حجت بودن معصومان(ص) را نشان دهد، گزاره‌های غیر تاریخی را برای تأمین هدف خود مطلوب‌تر دیده است. این نگاه که به مقصد نهایی کلینی معطوف است، در روش وی دو اثر آشکار داشته است: یکی بی‌توجهی به سند در ارائۀ اطلاعات تاریخی و دیگری استناد به مشهورات و پرهیز از شذوذات (داداش‌نژاد و کرمی، 1393: 185-162).

2. گزارش حدیثی

کلینی پس از گزارش یک‌صفحه‌ای دربارۀ پیامبر(ص)، چهل حدیث مسند دربارۀ ایشان ارائه کرده است. موضوع و راویان این احادیث و ارزیابی آنها، در جدول زیر آمده و در ادامه بررسی می‌شود.

بررسی سند

مشایخ کلینی و سهم آنها، در بخش «مولد النبی(ص)»، به شرح زیر است:

1. ده روایت از محمد بن یحیی بن عطار قمی. چهار روایت دیگر را نیز محمد بن یحیی، با دیگران (حسین بن محمد و علی بن محمد بن عبداللّه) نقل کرده است؛ بنابراین، چهارده روایت از چهل روایت، به واسطۀ محمد بن یحیی عطار اشعری قمی‌ نقل شده که از جملۀ مشایخ کلینی بوده است؛

2. هشت روایت از علی بن ابراهیم بن ‌هاشم قمی؛

3. چهار روایت از احمد بن ادریس اشعری قمی. کلینی از شاگردان او بوده، روایات را بدون واسطه از او نقل کرده است؛

4. چهار روایت از حسین بن محمد اشعری قمی؛

5. یک روایت از علی بن محمد بن عبداللّه؛

6. هشت روایت از عدة من اصحابنا که در شش مورد، پس از «عدة من اصحابنا»، نام احمد بن محمد آمده که اشاره به احمد بن محمد بن عیسی اشعری است. احمد بن محمد بن عیسی دو کتاب به نام‌های فضل النبی(ص) و کتاب الاظله داشته است (نجاشی، 1407: 1/82). کلینی بسیاری از روایات خود را از طریق محمد بن یحیی، علی بن ابراهیم و احمد بن ادریس، از کتاب احمد بن محمد بن عیسی نقل کرده است. او همان کسی است که سهل بن زیاد را به دلیل غلو، از قم اخراج کرد؛

7. دو روایت از علی بن محمد عَلّان رازی از ری؛

8. یک روایت از سهل بن زیاد از ری؛

9. یک روایت از محمد بن حسن رازی از ری؛

10. یک روایت از حسن بن محبوب از کوفه.

 از بررسی آخرین راوی این چهل روایت به دست می‌آید که اکثر قریب به اتفاق مشایخ کلینی، در بخش «مولد النبی(ص)»، از محدثان حوزۀ حدیثی قم بوده‌اند. محدثان ری، با چهار روایت، در درجۀ بعد قرار گرفته‌اند و نقش محدثان کوفه ناچیز و در حد یک حدیث بوده است.

از بررسی خاستگاه نخستین راوی این چهل روایت روشن می‌شود که راوی 26 روایت اهل کوفه بوده‌اند؛ اما هیچ‌یک از راویان کوفی سهم چشمگیری در نقل این روایات نداشته‌اند و کلینی از هریک از راویان، به صورت پراکنده، روایتی برگزیده و نقل کرده است.

از بررسی نخستین و آخرین راوی این احادیث به دست می‌آید که بیشتر این احادیث هرچند منشأ کوفی داشته‌ است، به تأیید محدثان قمی رسیده است و ازاین‌رو، کلینی با آرامش خاطر، آنها را نقل و با دیدگاه خود، تعدادی از آنها را گزینش کرده است. ازاین‌جهت می‌توان احادیث این باب کافی را ترکیبی از گرایش‌های کوفی و قمی ‌و برایند نظرهای آنان دربارۀ پیامبر(ص) دانست.

در اسناد بیست روایت از روایات چهل‌گانه، افرادی وجود دارند که به لحاظ رجالی، به آنها خدشه وارد است. برخی از آنها گرایش‌های مذهبی غیر دوازده‌امامی‌داشته‌اند. سالم بن ابی‌حفصه عِجلی (از مرجئه و از سران بتریه) (کشی، 1348: 1/235؛ ابن‌داود حلی، 1411: 1/455)، علی بن ابی‌حمزه (طوسی، بی‌تا: 1/283)، دُرُست بن منصور واقفی (طوسی، 1381: 1/336) و اسماعیل بن ابی‌زیاد سَکونی نیز از راویان عامه شمرده شده‌اند (علامه حلی، 1411: 199). شش تن از راویان هم به غلو متهم شده‌اند که عبارت‌اند از: صالح بن سهل همدانی (که غالی و جاعل معرفی شده است. ابن‌غضائری، 1364: 1/69)، مُفَضَّل بن عمر جُعفی (که رجالیان متقدم شیعه او را ضعیف، غیرقابل اعتماد و مرتفع‌ القول دانسته‌اند. نجاشی، 1407: 1/416)، جابر بن یزید جُعفی (برخی رجالیان شیعه در روایات و عقیدۀ او تردید کرده‌اند. همان: 128)، محمد بن سنان زاهری (که ابن‌غضائری او را ضعیف، غالی و وضّاع معرفی کرده است. ابن‌غضائری، 1364: 1/92؛ طوسی، بی‌تا: 1/406)، داود بن کثیر رَقّی (که نجاشی او را ضعیف و مورد اعتماد غالیان و ابن‌غضائری فاسد المذهب دانسته‌اند. نجاشی، 1407: 1/156؛ ابن‌غضائری، 1364: 1/58) و احمد بن هلال عَبَرتایی (که طوسی او را غالی و متهم در دین شناسانده است. طوسی، بی‌تا: 1/83).

بررسی محتوا

همۀ چهل روایت باب «مولد النبی(ص)»، مستقیم یا غیر مستقیم، به پیامبر(ص) ارتباط می‌یابد و درصدد است جایگاه دینی رسول خدا(ص) را نشان دهد. نوزده روایت از آنها به بیان ویژگی‌ها و فضایل آن حضرت می‌پردازد. چهارده روایت به بستگان پیامبر(ص) اختصاص دارد و پنج روایت از وفات و دفن ایشان حکایت می‌کند. از نظر سنخ‌شناسی،‌ روایات برگزیدۀ کلینی دو گونه است: بیان‌کنندۀ امور طبیعی و بیان‌کنندۀ امور غیر طبیعی.

روایات بیان‌کنندۀ امور طبیعی

دسته‌ای از روایات به جنبه‌های طبیعی و عادی اشاره دارد؛ مانند برتری پپامبر(ص) از دیگران، معراج ایشان، وصف چهرۀ حضرت، آگاهی پیامبر(ص) از اهل بهشت و دوزخ، ویژگی‌های اخلاقی پیغمبر(ص)، حرمت آتش بر پدر و مادر ایشان، محشور شدن عبدالمطلب با سیمای انبیاء(ص)، گزارش رویداد اصحاب فیل و اقدامات عبدالمطلب، جایگاه پیامبر(ص) نزد عبدالمطلب، تشبیه ابوطالب به اصحاب کهف، ایمان ابوطالب با تکیه بر اشعار او، حمایت ابوطالب از رسول خدا(ص) در برابر مشرکان، خروج پیامبر(ص) از مکه پس از رحلت ابوطالب، اسلام ابوطالب، کیفیت نماز خواندن بر پیامبر(ص) و اختلاف در مکان دفن آن حضرت.

این احادیث هرچند به هدف نشان دادن جایگاه دینی رسول خدا(ص) و به تبع، حجت بودن ایشان در کنار یکدیگر گرد آمده است، به لحاظ محتوا، گاه به موضوعات تاریخی عنوان‌داری، همچون رویداد فیل اشاره می‌کند. شمار روایات گزارشگر امور عادی مجموعاً 26 است. همۀ روایات منقول از علی بن ابراهیم قمی در این دسته جای می‌گیرد.

روایات بیان‌کنندۀ امور غیر طبیعی

چهارده روایت اطلاعاتی مربوط به امور غیرطبیعی دربردارد و از پیامبر(ص) چهره‌ای فرابشری نشان می‌دهد. تأکید این روایات بر منزلت قدسی پیامبر(ص) و ائمه(ع) است که برخی جریان‌های شیعه در آن تردید دارند. روایات حاکی از تفویض امور مخلوقات و حرام‌ها و حلال‌ها به ائمه(ع) (روایت 5)، خلقت پیشین و نوری پیامبر(ص) و ائمه(ع) و پیمان مخلوقات بر پیروی از اهل‌بیت(ع) (روایت 3 تا 10)، سایه نداشتن پیامبر(ص) و سلام جمادات بر ایشان (روایت 11)، تعیین امام علی(ع) به جانشینی پیامبر(ص) در معراج (روایت 13)، نامۀ تعزیت خداوند به اهل‌بیت(ع) در رحلت پیامبر(ص) (روایت 19)، نورافشانی آن حضرت در شب (روایت 20) و شیر خوردن پیامبر(ص) از سینۀ ابوطالب در کودکی (روایت 27) از جملۀ این احادیث است. این روایات با گرایش‌های مفوضه همسوست که ائمه(ع) را فوق بشر، دارای علم نامحدود و توانا بر تصرف در کائنات می‌دانستند. این گروه معتقد بودند که خداوند کار جهان از خلق و رزق و اختیار و تشریع احکام را به ائمه(ع) تفویض فرموده است (فرمانیان، 1387: 143). روایات محمد بن سنان و مفضل بن عمر در این دسته جای دارد.

به‌طورکلی، در این احادیث، دو خط پی‌گیری می‌شود: اول نشان دادن جایگاه دینی پیامبر(ص) و دوم جایگاه دینی امام علی(ع) و اهل‌بیت(ع) که استمرار پیامبر(ص) هستند. اتحاد امام علی (ع) با پیامبر(ص) در این روایات، از هنگام آفرینش نور این دو آغاز شده و در مراحل بعدی زندگی رسول خدا(ص)، خود را نشان می‌دهد. آفرینش نوری پیامبر(ص)، علی(ع) و ائمه(ع)، سال‌ها پیش از آفرینش موجوادت انجام و اطاعت و پیروی از آنها به مخلوقات سفارش شده است. در معراج، به ولایت امام علی(ع) اشاره می‌شود و پیامبر(ص) برای علی(ع) و شیعیان او استغفار می‌کند. به پدر امام علی(ع) بهای ویژه‌ای داده شده و او در حد انبیاء(ع) معرفی می‌شود که مأمور رساندن وصایای رسولان گذشته به پیامبر اسلام(ص) بودند. پس از درگذشت پیامبر(ص)، ادامۀ مأموریت ایشان بر عهدۀ اهل‌بیت(ع) قرار می‌گیرد و در شب وفات پیامبر(ص)، نامۀ تعزیت خداوند به اهل‌بیت(ع) می‌رسد که در آن، خداوند جایگاه اهل‌بیت(ع) را بیان می‌کند و دوستی با آنان و اطاعت از ایشان را واجب می‌شمارد.

روش ارائۀ بخش حدیثی

نظم در ساختار داخلی از ویژگی‌های روش تنظیم این بخش است. کلینی با نظم خاصی، احادیث را مرتب کرده و میان احادیث چهل‌گانۀ باب ارتباط وجود دارد. ده حدیث اول به پیش از بعثت پیامبر(ص) مربوط است و دربارۀ خلقت پیامبر(ص) و برتری او از مخلوقات است. یازده روایت بعدی راجع به ویژگی‌های ناشی از پیامبری، مانند سایه نداشتن و ساطع شدن نور از ایشان در تاریکی است. سیزده روایت بعد به بستگان پیامبر(ص)، شامل عبدالمطلب، ابوطالب،‌ پدر و مادر آن حضرت، حمزه، جعفر و حسنین(ع) اختصاص یافته است. شش روایت پایانی دربارۀ درگذشت پیامبر(ص) و شیوۀ دعا کردن برای آن حضرت است. بنابراین، چینش داخلی روایات منطقی است. اکتفای به چهل حدیث، در این باب نیز ممکن است به دلیل اهمیت این عدد بوده باشد.

برخی روایات، به ظاهر، در جای خود قرار ندارد؛ اما در واقع، با توجه به حدیث پیشین و برای توضیح دربارۀ آن و برطرف کردن ابهامش آمده است؛ مثل روایت 39 و 40. چون در حدیث 38 ضمن بیان کیفیت نماز بر پیامبر(ص)، آیۀ «إنّ اللّه و مَلائکتَه ... و سَلّموا تَسلیماً» (احزاب: 56) آمده است، در حدیث بعدش، مراد از سلام بر پیامبر(ص) و در حدیث 40، نحوۀ درود فرستادن امام صادق(ع) بر ایشان بیان شده است.

مشخص بودن منابع هم، در ارائۀ احادیث کافی رعایت شده است. اگرچه روشن نیست کلینی احادیث این باب را چگونه از استادانش دریافت کرده، او با ارائۀ اسناد، مسیر نقل و منشأ حدیث را مشخص کرده است. تک‌تک احادیث این باب مسند و دارای ناقلان مشخص است. کلینی 31 حدیث این باب چهل‌حدیثی را به صورت مستقیم، از استادان خود نقل و 8 حدیث را با تعبیر «عدة من اصحابنا» آغاز می‌کند که به افراد تعریف‌شده‌ای از میان استادان وی بازمی‌گردد (حمادی و طباطبایی، 1391: 100-101).

کلینی امانت علمی ‌را در التزام به آنچه از استادانش شنیده یا در کتاب‌ها دیده رعایت کرده است. اگر دو حدیث، از جهت متن و سند، با یکدیگر اندک تفاوتی داشته باشد، وی مسیر هر دو سند را در بخش اختلافی مشخص و تفاوت‌های متنی را نیز ذکر کرده است؛ مثل روایت‌های 21 و 24. او دربارۀ روایت 21 توجه می‌دهد که متن نقل‌شده از ابن‌فضال افزوده‌ای دارد.

بااین‌حال، سند همۀ روایات این باب متصل نیست. برخی از روایات مرسل^[1] و تعدادی مرفوع است. روایت‌های 8، 10، 16، 19، 21 و 40 مرسل و روایت‌های 32 و 39 مرفوع است؛ چنان‌ که خود کلینی تذکر می‌دهد (عن محمد بن عبداللّه رفعه؛ بعض اصحابنا رفعه). در این کتاب، گرچه شیوۀ کلینی به‌کارگیری اسناد است، گاه روایتی، مانند روایت 29، بدون ذکر سند، ذیل روایت پیشین بیان می‌شود. در روایت 29، برای اثبات ایمان ابوطالب، به بندی از شعر او به روایت امام صادق(ع) استناد شده است. کلینی در ادامه، روایتی را نقل می‌کند که متضمن دو بیت دیگر از اشعار ابوطالب است؛ ولی مشخص نمی‌کند روایت از کدام امام است و هیچ سندی ارائه نمی‌دهد.

بر اساس منطق کلینی در گزینش روایات، افراد موجود در اسناد این باب، خاستگاه‌ها و گرایش‌های فکری گوناگون دارند. کلینی بر اساس نام راویان، روایتی را حذف نکرده و به ضعیف یا ثقه بودن آنها توجهی نداشته است. به نظر می‌رسد کلینی بیشتر به محتوای احادیث نظر داشته و کوشیده تا میان دو خط فکری امامیه تلفیقی صورت دهد و در قالب گزینش احادیث، نظریه و طرح خویش را تکامل بخشد. ازاین‌جهت، افراد موجود در سند اولویت نخست و مورد توجه جدی وی نبوده؛ بلکه برایند متن برای وی مهم‌تر بوده است؛ او ازهمین‌رو، از آوردن روایات افراد متهم به غالیگری یا گرایش‌های دیگری چون واقفیه و فطحیه ابایی نداشته و آنچه را به کار گرفته که می‌توانسته است دیدگاه‌هایش را تقویت کند. احادیث برگزیدۀ کلینی نشان می‌دهد که او در کشاکش‌های میان جریان‌های داخلی شیعه، بیشتر جانب گروهی را گرفته که بر منزلت قدسی اهل‌بیت(ع) تأکید می‌کردند؛ گرچه عرصه را مطلقاً در انحصار آنها قرار نداده است. حرکت میان این دو جریان نقشۀ راه کلینی و مهم‌ترین معیار گزینش روایات در روش‌شناسی اوست.

در باب «مولد النبی(ص)» هیچ اظهار نظری از کلینی ثبت و هیچ روایتی با روایت دیگر مقایسه یا بر دیگری ترجیح داده نشده است. از آوردن اخبار متعارض نیز پرهیز شده و برای زدودن ابهام برخی روایات کوششی صورت نگرفته است؛ از جمله برای برطرف کردن ابهام دو روایت مربوط به اسلام آوردن ابوطالب به حساب جُمَّل (روایت 32 و 33). کلینی همچنین، یک محتوا را با الفاظ و اسناد گوناگون آورده است. این تکرار می‌تواند ضعف سندی برخی روایات را جبران کند.

محتوای برخی احادیث این باب با اطلاعات تاریخی سازگار نیست؛ برای نمونه طبق حدیث 31، پیامبر(ص) در هجرت به مدینه، به کوه حَجون پناه برد؛ درحالی‌که طبق تاریخ، ایشان در این هجرت، به کوه ثور پناه برد (بلاذری، 1417: 1/260؛ ابن‌سعد، 1410: 1/177؛ مقریزی، 1420: 1/58؛ ذهبی، 1413: 1/321؛ ابن‌کثیر، 1407: 3/179).

نتیجه

کلینی بیش از دیگر نویسندگان کتب اربعۀ شیعه، به زندگانی و سیرۀ رسول خدا(ص) توجه کرده است. توجه او به تاریخ و سیرۀ پیامبر(ص) و اختصاص عنوانی ویژۀ تاریخ در کتاب کافی نشان‌دهندۀ علاقۀ صرف او به تاریخ نیست و آنچه در این عنوان پی گرفته شده، گزارش برتری‌ها و ویژگی‌های پیامبر(ص) و امامان(ع)، از دیدی کلامی ‌و برای برقراری تعادل میان دو جریان رقیب شیعی است. روش کلینی در بخش «مولد النبی(ص)» را می‌توان آمیخته‌ای از روش تاریخی و حدیثی دانست. وی در بخش تاریخی، از گزارش‌های مشهور دربارۀ پیامبر(ص) بهره برده و آنها را به صورت موجز و بدون ارائۀ سند منعکس کرده است؛ چنان ‌که محور مطالب تاریخی مربوط به پیامبر(ص) را گزارش‌های مندرج در کتاب‌های اهل‌سنت قرار داده و گزارش‌های شیعی را به صورت فرعی و ذیل روایت مشهور درج کرده است. مرجعیت راوی و سند که برای برخی محدثان حرف نخست را می‌زده، از نظر کلینی، ارزش درجۀ نخست را نداشته است؛ ازاین‌رو، وی از احادیث با اسناد مخدوش و تردیدبرانگیز هم در رسیدن به اهداف و اندیشه‌هایش استفاده کرده است.