کنکاشی در جریان تفکر شیعی در ایران نیمۀ اول قرن هفتم (آثار و افکار محمد بن حسین بن حسن رازی آبی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد و پژوهشگر تاریخ

چکیده

شناخت تفکر شیعی در ایران میان قرن‌های ششم تا نهم هجری، همچنان نیازمند شناخت بهتر شخصیت‌ها و آثار شیعیانی است که هدایت جامعۀ تشیع را در ایران مرکزی، حد فاصل سبزوار، استرآباد، ری، آوه و فراهان، قم و کاشان تا سمنان و دامغان بر عهده داشته‌اند. یکی از این چهره‌ها که در دو سه دهۀ اخیر، ‌اندکی شناخته شده و همچنان، آثار ناشناخته‌ای دارد، محمد بن حسین رازی آبی (زنده در 630ق) است. وی نویسندۀ کتاب تبصرة العوام است که بیش از نزدیک پنج قرن، به نام شخص دیگری شناخته می‌شد. از وی آثاری در کلام و فقه یافت و برخی چاپ شده است. محور اصلی مقالۀ حاضر، مرور آثار و افکار وی است که حلقه‌ای تازه‌یافته از افکار شیعی در ایران نیمۀ اول قرن هفتم است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Exploration into the currents of Shiite thought In Iran in the first half of seventh AH century (Works and thoughts of Mohammad Ibn Hussein Ibn Hassan Razi Abi, alive in 630)

چکیده [English]

Recognition of Shiite thought in Iran in the sixth century AH to the ninth, still need a better understanding of the characters and works of Shiites that have directed the Shiite community in central Iran - Sabzevar, AstarAbad, Ray, Aveh, Farahan, Qom, Kashan, Semnan and Damghan. One of these figures which little is known in the last three decades, and still has unknown works, is Mohammad Ibn Hussein Razi Abi. He is the author of “Tabserat Al-Avam” which over nearly five centuries was known by the name of someone else. Some of his works on theology and jurisprudence have been found and some have been published. The core of the present paper is a review of the works and thoughts of him as a new-found linkage of Shiite thought in the first half of the seventh century.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Razi Abi
  • legacy of Qom
  • Tabserat Al-Avam
  • Nozhat Al-Keram
  • Kefayat Al-Anam
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (بی‌تا الف). الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج20و21و24و26، بیروت: دارالاضواء.
ـــــــــــــ (بی‌تا ب). طبقات اعلام الشیعة، ج2، تصحیح علی‌نقی منزوی، قم: اسماعیلیان.
ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی (1380ق). معالم العلماء، نجف: المطبعة الحیدریة.
 ابن‌طاووس، علی بن موسی (1363ق). فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم: منشورات
الرضی.
افشار، ایرج (1338ش). «کتابی از مؤلف تبصرة العوام»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال هفتم، ش2، ص43-54.
افندی، عبدالله بن عیسی بیگ (1401ق). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، به اهتمام محمود مرعشی و احمد حسینی، ج2و3، قم: الخیام.
تنکابنی، محمد بن سلیمان (1313ق). قصص العلماء، تهران: علمیۀ اسلامیه.
جعفریان، رسول (1393ش). مقالات و رسالات تاریخی، تهران: علم.
خ‍وان‍س‍اری‌، مح‍م‍دب‍اق‍ر (1390ق). روضات الجنات، ج7، قم: اسماعیلیان.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1367ش). فهرستوارۀ فقه هزاروچهارصدسالۀ اسلامی در زبان فارسی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگى.
ـــــــــــــ (1348ش). فهرست نسخ خطی کتابخانۀ مجلس سنا، تهران: مجلس سنا.
درایتی، مصطفی (ویراستار) (1388ش). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی آیة الّله گلپایگانی، به نگارش علی صدرایی خویی و ابوالفضل حافظیان بابلی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی،
ـــــــــــــ (1389ش). فهرستواره دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، ویرایش مجتبی درایتی، تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ذهبی، محمد بن احمد (1993م). تاریخ الاسلام، تصحیح عمر عبدالسلام تدمری، ج41، بیروت: دارالکتاب العربی.
حسنی رازی، جمال‌الدین محمد بن حسین (1364ش). تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، تصحیح عباس اقبال، تهران: اساطیر. (فی الواقع مؤلف آن «رازی، جمال الدین محمد بن حسین بن حسن رازی»‌ است)
ـــــــــــــ (1362ش). نزهة ‌الکرام و بستان العوام، به کوشش محمد شیروانی، ج1و2، تهران: باقر ترقی.
ـــــــــــــ . تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 5862 (نسخۀ خطی).
ـــــــــــــ . تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 2056 (نسخۀ خطی).
ـــــــــــــ . تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، ترجمه حسین بن علی بطیطی، تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 17926 (نسخۀ خطی).
ـــــــــــــ . کفایة الانام، تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 17904 (نسخۀ خطی).
ـــــــــــــ . کفایة الانام، تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 4/5025 (نسخۀ خطی).
ـــــــــــــ . کفایة الانام، قم: کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی، شماره 7181 (نسخۀ خطی).
ـــــــــــــ . کفایة الانام، قم: کتابخانۀ آیت اللّه گلپایگانی، شماره 3/1823 (نسخۀ خطی).
سعادت، اسماعیل (ناظر) (1384ش). دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ذیل «تبصرة العوام»، ته‍ران‌: ف‍ره‍ن‍گ‍س‍ت‍ان‌ زب‍ان‌ و ادب‌ ف‍ارس‍ی‌‏.
شبیری زنجانی، موسی (1389ش). جرعه‌ای از دریا، ج1، قم: مؤسسۀ کتاب‌شناسی شیعه.
شریف رازی، محمد (۱۳۷۰ش). اختران فروزان ری و طهران (تذکرة المقابر فی احوال المفاخن)، اص‍ف‍ه‍ان‌: م‍ک‍ت‍ب‍ة ال‍زه‍را(س‌).
صدر، حسن (1364ش). تکملة امل الآمل، تحقیق احمد الحسینی، به اهتمام محمود مرعشی، ج6، قم: مکتبة آیة اللّه المرعشی.
طوسی، محمد بن حسن (1343ش). ال‍ن‍ه‍ای‍ة ف‍ی‌ م‍ج‍رد‌ال‍ف‍ق‍ه‌ و ال‍ف‍ت‍اوی، ترجمۀ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
عربزاده، ابوالفضل (1378ش). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی ‌حضرت آیة الّله العظمی‌گلپایگانی، قم: دارالقرآن الکریم.
عمادی حائری، محمد (1385ش). «شیعۀ ایرانی پیش از ایران شیعی»، معارف، دورۀ 22، ش3، ص27-35.
غفاری، حامد بن برهان، حدائق الفوائد فی تحقیق شرح تجرید العقائد، تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، شماره 4063 (نسخۀ خطی).
ک‍ن‍ت‍وری‌، اع‍ج‍از ح‍س‍ی‍ن‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د ق‍ل‍ی (1409ق). کشف الحجب و‌ الاس‍ت‍ار‌ ع‍ن‌ اس‍م‍اء‌ ال‍ک‍ت‍ب‌ و الاس‍ف‍ار، قم: م‍ک‍ت‍ب‍ة آی‍ة ‌ال‍لّ‍ّه‌ ال‍م‍رع‍ش‍ی‌ النجفی.
محقق حلی، جعفر بن حسن (1343ش). مختصر نافع، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
م‍درس‍ی‌طب‍اطب‍ایی‌، ح‍س‍ی‍ن‌ (۱۳۶۸ش). م‍ق‍دم‍ه‌ای‌ ب‍ر ف‍ق‍ه‌ ش‍ی‍ع‍ه‌ ک‍ل‍ی‍ات‌ و ک‍ت‍اب‍ش‍ن‍اس‍ی،ت‍رج‍م‍ۀ‌ م‍ح‍م‍دآص‍ف‌ ف‍ک‍رت،‌ م‍ش‍ه‍د: آستان قدس رضوی، ب‍ن‍ی‍اد پژوهش‌های‌ اس‍لام‍ی‌‏‫.
مشار، خانبابا (1353ش). فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج1، تهران: بی‌نا.
م‍ن‍ت‍ج‍ب‌ال‍دی‍ن‌، علی بن‌ عبیداللّه (۱۳۶۶ش). الفهرست، با م‍ق‍دم‍ه و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ ج‍لال‌ال‍دی‍ن‌ م‍ح‍دث‌ ارم‍وی‌، به ک‍وش‍ش‌ م‍ح‍م‍د س‍م‍امی ‌ح‍ائ‍ری‌، زی‍ر ن‍ظر م‍ح‍م‍ود م‍رعشی، ق‍م‌: ک‍ت‍اب‍خ‍انۀ‌ ع‍م‍ومی‌آی‍ت‌ ال‍لّ‍ه‌‌ ن‍ج‍ف‍ی‌ م‍رع‍ش‍ی‌.
منزوی، علی‌نقی و ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه (ناظر) (1347ش). فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملی، ج14، با تحریر و چاپ و فهرست احمد منزوی، تهران: کتابخانۀ مجلس.