آیین‌های عاشورایی در دوره سلجوقی: زمینه‌ها و فرصت‌های مانایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته تاریخ تشیع اثناعشری، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، ایران

3 دانشیار گروه تاریخ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

4 دانشیار گروه تاریخ تشیع اثناعشری، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

با سقوط دولت آل بویه (حک.: 334-447 ه.ق.) و به قدرت رسیدن سلجوقیان (حک.: 431-590 ه.ق.) برگزاری آیین‌های عاشورایی، علی‌رغم سخت‌گیری‌های هیئت حاکمه در نیمه اول عصر سلجوقی، همچنان در میان امامیه استمرار داشت، و در منابع تاریخی کم و بیش گزارش شده است. پژوهش حاضر به آیین‌های عاشورایی عصر سلجوقی، زمینه‌ها و فرصت‌های مانایی و برگزاری مراسم عاشورا، گونه‌های عزاداری امام حسینj، عزاداری سنیان حنفی و شافعی، عزاداری زنان، مناقب‌خوانی، مرثیه‌سرایی و تعزیه پرداخته است.‌ یافته‌های پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی نشان می‌دهد که زمینه‌ها و فرصت‌هایی در دوره سلجوقی وجود داشته که سبب مانایی آیین‌های عاشورایی بوده است. آیین‌های عاشورایی، و زمینه‌ها و فرصت‌هایی که موجب استمرار این آیین‌ها شده، هدف این پژوهش است. آیین‌های عاشورایی در این عصر خودجوش بوده است. هر زمان که شیعیان اوضاع و احوال سیاسی مناسب و فرصت مساعدی می‌یافتند، در ایام محرم، به‌ویژه روز عاشورا، آیین‌های عزاداری مخصوص امام حسینj برپا می‌کردند. همان آیین‌های عاشورایی که در عصر آل بویه وجود داشته، در این دوره هم کمابیش استمرار داشته و منقطع نشده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ashura Rituals in the Seljuk Period: Grounds and Opportunities for Persistence

نویسندگان [English]

  • mahtab shourmeij 1
  • mohamad shourmeij 2
  • mansor dadashmegad 3
  • Ali Aqanuri 4
1 PhD Graduate in Twelver Shiite History, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Associate Professor, Department of History, Payame Noor University, Iran
3 Associate Professor, Department of History, Research Institute of Hawzeh and University, Qom, Iran
4 Associate Professor, Department of Twelver Shiite History, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

With the fall of the government of Buyyids (ruled: 334-447 AH) and the rise to power of the Seljuks (ruled: 431-590 AH), holding Ashura rituals, despite the strictures of the ruling body in the first half of the Seljuk era, continued among the Twelvers, and has been more or less reported in historical sources. The present study deals with the Ashura rituals of the Seljuk era, the grounds and opportunities for persistence and holding Ashura ceremonies, the types of mourning of Imam Hoseyn (AS), the mourning by Hanafi and Shafi'i Sunnis, the mourning by women, the recounting of managheb (virtues), the chanting of lamentation and ta'ziyeh (condolence theater). Based on the descriptive-analytical method, the research findings show that there were grounds and opportunities in the Seljuk period that caused the persistence of Ashura rituals. The purpose of this research is Ashura rituals, the grounds and opportunities that have caused the continuation of these rituals. Ashura rites have been spontaneous in this era. Whenever the Shiites found suitable political conditions and opportunities, they would hold mourning rituals for Imam Hoseyn (AS) during Muharram, especially on the day of Ashura. The same Ashura rituals that existed in the time of Buyyids, have been more or less continuous in this period and have not been interrupted

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ashura Rituals
  • Seljuks
  • Mourning of Imam Hoseyn (AS)
  • Grounds and Opportunities
ابن اثیر جزری، علی بن محمد (1364). کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه: عباس خلیلی و علی حائری، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ج10، 15، 16، 17، 22.
ابن اثیر شیبانی جزری، علی بن محمد (1385/1965). الکامل، بیروت: دار صادر، ج8‌.
ابن الجوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد (1412/1992). المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، تحقیق: محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة،‌ الطبعة الاولی، ج13-16 و 18.
ابن العماد، عبد الحی بن احمد (1406/1986). شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق: الأرناؤوط، دمشق، بیروت: دار ابن کثیر، الطبعة الأولی، ج4.
ابن فوطی، عبد الرزاق بن احمد (1416). مجمع الآداب فی معجم الالقاب، تحقیق: محمدکاظم، قم: مؤسسة الطباعة والنشر، وزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، ج4.
ابن ‌کثیر الدمشقی، ابو الفداء الحافظ (1412/1992). البدایة والنهایة، دقه اصوله و حققه: دکتر أحمد أبو ملحم، دکتور علی نجیب عطوی، الاستاذ فؤاد السید، الاستاذ مهری ناصر الدین، الاستاذ علی عبد الساتر، بیروت: دار الکتب العلمیه، ج11-12.
ابن‌بابویه رازی، منتجب‌الدین علی بن عبیدالله (1366). الفهرست، تحقیق: جلال‌الدین محدث ارموی، قم: کتاب‌خانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌طقطقی، محمد بن علی (1350). تاریخ فخری، ترجمه: محمدوحید گلپایگانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن‌عنبه، جمال‌الدین احمد (1363). الفصول الفخریة، به اهتمام: سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران: فرهنگی.
ابوالرجاء قمی، نجم‌الدین (1363). تاریخ الوزراء، محقق و مصحح: محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
أبی مخنف، لوط بن یحیی (1417). وقعة الطف، تحقیق: الشیخ محمد هادی الیوسفی الغروی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
اقبال، عباس (1338). وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، تهران:‌ دانشگاه تهران.
ایزدی، حسین؛ زیرکی، مهدی (1387). «مناقب‌خوانی در دوره آل‌بویه»، در: تاریخ اسلام، س9، ش33-34، ص25-56.
آقسرائی، محمود بن محمد (1362). تاریخ سلاجقة یا مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به اهتمام و تصحیح: عثمان توران، تهران: اساطیر.
بارانی، محمدرضا؛ دهقانی، محمد (1393). «بررسی تطبیقی رواداری مذهبی آل بویه و سلاجقه در امور علمی و فرهنگی»، در: تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش16، ص7-30‌.
بارانی، محمدرضا؛ رضوی، سید ابوالفضل؛ نادریان، هدایت (1396). «عوامل مؤثر در ارتقای جایگاه سیاسی‌اجتماعی شیعیان امامی در ایران دوره سلجوقی»، در: پژوهش‌های تاریخی، ش34، ص51-66‌.
باسانی، آ. (1385). «دین در دوره سلجوقی»، در: تاریخ ایران کیمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآورنده: جی. آ. بویل، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، چاپ ششم، ج5.
باسورث، کلیفورد ادموند (1385). «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران»، ترجمه: حسن انوشه، در: تاریخ ایران کمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآورنده: جی. آ. بویل، تهران:‌ امیرکبیر، چاپ ششم، ج5.
بنداری اصفهانی، فتح بن عماد (1356). تاریخ سلسله سلجوقی: زبدة النصرة و نخبة العصره، ترجمه: محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بیهقی نیشابوری کیدری، قطب‌الدین ابوالحسن محمد بن الحسین بن الحسن (1375). دیوان امام علیj، تصحیح: ابوالقاسم امام، تهران: اسوه.
بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (1410). لباب الانساب والالقاب الاعقاب، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ج2.
بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (بی‌تا). تاریخ بیهق، تصحیح و تعلیقات: احمد بهمنیار، مقدمه: میرزا محمد بن عبدالوهاب قزوینی، بی‌جا: افست مروی.
بیهقی، ابوالفضل (1376). تاریخ بیهقی، مقدمه و تعلیقات: منوچهر دانش‌پژوه، تهران: هیرمند، ج2‌.
بیهقی، محمد بن حسین (1378). تاریخ بیهقی، به کوشش: خلیل رهبر، تهران: زریاب - مهتاب، ج3‌.
ترکمنی آذر، پروین (1385). «سلجوقیان: اختلافات مذهبی و پیامدهای آن»، در: پژوهش‌نامه علوم انسانی، ش51، ص53-74‌.
ترکمنی آذر، پروین (1390). تاریخ سیاسی شیعیان اثناعشری در ایران: از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه، قم:‌ شیعه‌شناسی، چاپ چهارم.
جعفری، جعفر بن محمد (1384). تاریخ یزد، تصحیح: ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی.
جلالی، غلام‌رضا (1382). «عصر سلجوقی و سیاست‌های فرهنگی شیعه»، در: مشکوة، ش79، ص110-122‌.
حسینی (خواندمیر)، غیاث‌الدین بن همام الدین (1380). حبیب السیر، تصحیح: محمود دبیر سیاقی، تهران: خیام، چاپ اول، ج2.
حسینی، علی بن ناصر (1382). اخبار الدولة السلجوقیة: زبدة التواریخ، ترجمه و تعلیق: جلیل نظری، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی فیروزآباد.
ذهبی، محمد بن احمد (1413/1993). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والأعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، ج30-33‌.
رازی‌ قزوینی، نصیرالدین ‌ابوالرشید عبدالجلیل (1391). نقض، تصحیح: میرجلال‌الدین محدث ارموی، به کوشش: محمدحسین درایتی، قم: دارالحدیث، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
رازی، ابوالفتوح حسین بن علی (1368). روض الجنان و روح الجنان، مشهد:‌ بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، ج1 و 3 و 20‌.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1364). راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، تصحیح: محمد اقبال، تهران:‌ امیرکبیر، چاپ دوم.
ربانی گلپایگانی، علی (1391). درآمدی بر علم کلام، قم: اندیشه مولانا.
زبرجدی، نیره؛ یوسفی‌فر، شهرام (1396). «حضور شیعیان در مناصب سیاسی‌اداری سلجوقیان»، در: تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، س8، ش29، ص46- 23‌.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1367). تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل بویه، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.
سرافرازی، عباس (1394). «نقش وزرای شیعی در دورۀ سلجوقیان ایران و عراق»، در: تاریخ اسلام و ایران، ش25، ص83-114.
سیوطی، جلال الدین (بی‌تا). تاریخ الخلفاء، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
شبر، جواد (1422). ادب الطف او شعر الحسین j، بیروت: مؤسسة التاریخ.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1402). الملل والنحل، تحقیق: محمد سید گیلانی، بیروت: دار المعرفة.
صفا، ذبیح‌الله (1363). تاریخ ادبیات ایران: از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم هجری، تهران: فردوسی.
طبرسی، فضل بن حسن (1360). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: فراهانی، ج20 و 22‌.
طبرسی، فضل بن حسن (1417). اعلام الوری باعلام الهدی، قم: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ج1‌.
طوسی، نظام‌الملک (1334). سیاست‌نامه، تصحیح: مرتضی مدرسی چهاردهی، تهران: طهوری.
عبیدلی، ابی‌الحسن (1413). تهذیب الأنساب و نهایة الأعقاب، تحقیق: محمدکاظم محمودی، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
فقیهی، علی‌اصغر (1366). آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم آن عصر، اصفهان: مؤلف، چاپ اول.
فیض قمی، میرزا عباس (1349). گنجینه آثار، قم: مهر استوار، ج1.
قریشی کرین، حسن (1395). «مجدالملک قمی وزیر شیعی سلجوقیان و نقش او در خدمت‌رسانی به شیعه»، در: شیعه‌شناسی، س14، ش55، ص7-26‌.
گروهی از تاریخ‌پژوهان (1391). تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداj، زیر نظر: مهدی پیشوایی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ پنجم، ج2.
گیلانی، ملاشیخ علی (1352). تاریخ مازندران، تحقیق و تصحیح: منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
لین‌پول، استنلی (1363). تاریخ دولت‌های اسلامی و خاندان‌های حکومتگر، ترجمه: صادق سجادی، تهران: تاریخ ایران.
مرادی‌نسب، حسین؛ ایزانلو، محمدامین (1395). «کاربست همگرایی شیعیان امامی با سلجوقیان»، در: تاریخ اسلام در آینه پژوهش،‌ ش40، ص101-120‌.
مرعشی، سید ظهیرالدین (1361). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش: محمدحسین تسبیحی، تهران: اشراق.
مروزی الأزوارقانی، اسماعیل (1409). الفخری فی أنساب الطالبیین، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی بکر بن احمد بن نصر (1381‌). تاریخ گزیده، به اهتمام: عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.
مطهری، حمیدرضا؛ اسماعیل‌زاده، صدرالله (1394). «کارگزاران شیعه امامیه در دستگاه حکومتی سلجوقیان»، در: سخن تاریخ، س9، ش21، ص31-46‌.
مفید، محمد بن محمد (بی‌تا). أمالی المفید، محقق:‌ حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری، قم:‌ دارالمفید.
منظور الاجداد، سید محمدحسین (1383). «قدرت سیاسی امامیه در دوره سلطنت سلجوقیان»، در: تاریخ اسلام، ش18، ص37-54‌.
میرخواند، محمد بن خاوندشاه بن محمود (1380). تاریخ روضة الصفا فی سیرة الانبیاء والملوک والخلفاء، تصحیح و تحشیه: جمشید کیان‌فر، تهران: اساطیر، چاپ اول، ج6‌.‌
وفایی، مرتضی (1391). «مدارس و محافل علمی و دینی و رجال شیعه در کتاب النقض»‌، در: مجموعه مقالات کنگره بزرگ‌داشت عبدالجلیل رازی قزوینی، قم: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ج2، ص157-185‌.
هاجسن، مارشال گ. س. (1387). فرقه اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.
یعقوبی، محمدطاهر (1385). شیعیان بغداد: وضعیت سیاسی و اجتماعی از ورود سلجوقیان تا سقوط عباسیان، قم: شیعه‌شناسی، چاپ اول.