تحولات تفسیر قرآن در مذهب شیعه در عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه بین المللی امام خمینی ره قزوین

2 دکترای علوم قرآن و حدیث

چکیده

رسمیت یافتن مذهب تشیع در دوران حکومت صفوی در ایران، در فاصله سده دهم تا نیمه سده دوازدهم هجری، و یکپارچه‌شدن فضای مذهبی ایران به سود تشیع دوازده‌امامی تأثیرات گوناگونی در حوزه‌های مختلف دانش‌های دینی، از جمله تفسیر قرآن، بر جا نهاد و دگرگونی‌هایی را در این حوزه موجب شد. برخی از این تحولات عبارت‌اند از: پیدایش و گسترش جریان اخباری‌گری در حوزه‌های علمی شیعه، نگارش گسترده تفاسیر روایی، کم‌رنگ‌شدن رویکرد کلامی در تفسیر، رونق‌یافتن تفسیر فقهی، خرده‌گیری تند عالمان از جریان خلافت، گرایش به تأویل‌گرایی، گرایش به فلسفه و به‌کارگیری آن در تفسیر، پافشاری مفسران بر به‌کارگیری روایات معصومان (ع) در تفسیر، فاصله‌گرفتن از مبانی، دیدگاه‌ها و روش‌های تفسیری اهل سنت، و گسترش بیش از پیش تأویل‌گرایی در آیات فضایل. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و مطالعه ژرف‌کاوانه آثار تفسیری و تاریخی زمان صفویه تحولات تفسیری این دوران را تحلیل کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Changes of Quran’s Interpretation in Shiite Sect during Safavid Period

نویسندگان [English]

  • Mohammad Molavi 1
  • Mohammad Hasan Shateri 2
1 Academic Member
2 PH.D. of Quran and Hadith
چکیده [English]

Recognizing the Shiite Doctrine in Safavid dynasty in Iran – from tenth century to the middle of twelfth century – and spreading the religious atmosphere of Twelfth Imamiyah have left various effects on the different fields of religious sciences especially on the Qur'an’s interpretation. As a result, there arose some critical changes. Some of the changes are as follow: appearance and expansion of traditionalism movement in Shiite seminaries, extensive writing of interpretation based on hadiths, fading the theological approaches in the interpretation of the Qur'an, developing the jurisprudential interpretation, harsh blaming of the Shiite scholars on the caliphs, growing tendency toward hermeneutics, tending to philosophy and applying it in interpretation, emphasizing on using the infallibles’ traditions, getting away from basics, viewpoints and methods of Sunni interpretation, and excessive attention toward the verses concerning Imams’ virtues. The present article, by using descriptive - analytical method and deep studying of the exegetical and historical works of Safavid dynasty, has analyzed interpretative changes occurring in this period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Safavid Dynasty
  • Shiite interpretation
  • interpretation of middle ages
  • interpretation of tenth century
  • traditionalism
قرآن کریم.
آهنگ، علی (1392)، تحقیق و تصحیح انتقادی تفسیر «تبیان سلیمانی» میرزا محمد مشهدی، پایان‌نامه دکتری، دانشکده الاهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، دانشگاه فردوسی مشهد.
ابوالفتوح رازی، حسین بن‌علی (1366ش)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
استرآبادی، محمد بن‌علی (1394ق)، آیات الأحکام، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران: مکتبة المعراجی.
امیری، احمد (1386ش)، «تحلیلی بر روند تفسیرنویسی فقهی در دوره صفوی»، صحیفه مبین، ش40.
بحرانی، سید هاشم (1415ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة لمؤسسة البعثة.
بحرانی، سید هاشم (1427ق)، الهدایة القرآنیة إلی الولایة الامامیة، تحقیق محمود أرگانی بهبهانی، قم: دار المودّة.
جزایری، احمد بن‌اسماعیل (1432ق)، قلائد الدرر فی بیان آیات الأحکام بالأثر، تحقیق ابوالفضل اسلامی، قم: نشر الفقاهة.
جزایری، سید نعمت‌الله (1388)، عقود المرجان فی تفسیر القرآن، تحقیق: مؤسسة شمس الضحی الثقافیة، قم: نور وحی.
جعفریان، رسول (1379ش)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
جلال‌الدین دوانی، محمد بن‌اسعد (1411ق)، ثلاث رسائل، تحقیق احمد تویسرکانی، چاپ اول، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی (ع).
حسینی جرجانی، میرابوالفتح (1362ش)، تفسیر شاهی، تهران: نوید.
حویزی بختیاری، یعقوب بن‌ابراهیم (1435ق)، صوافی الصافی، تصحیح سید صادق حسینی اشکوری، قم: مجمع الذخائر الاسلامیة.
خدایاری، علی‌نقی (1391ش)، مواجهه متکلمان امامی با فلسفه در سده ششم هجری: مقالات کنگره عبدالجلیل رازی قزوینی، قم: مؤسسه علمی‌فرهنگی دارالحدیث.
رازی قزوینی، عبدالجلیل (1391ش)، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، تصحیح میرجلال‌الدین حسینی ارموی (محدث ارموی)، قم: مؤسسه علمی‌فرهنگی دارالحدیث.
راوندی، سعید بن‌هبةالله (1405ق)، فقه القرآن، تحقیق احمد الحسینی، چاپ دوم، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
شاکر، محمدکاظم (1376ش)، روش‌های تأویل قرآن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
شیخ بهایی، محمد بن‌حسین (1415ق)، أربعین حدیث، بی‌جا: بی‌نا.
شیرازی، محمد بن‌ابراهیم (1379ش)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، طهران: مطبعة الحیدری.
شیرازی، محمد بن‌ابراهیم (1419ق)، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق: محمدجعفر شمس‌الدین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
شیرازی، محمد بن‌ابراهیم (1428ق)، تفسیر القرآن الکریم، تصحیح: محمد خواجوی، چاپ سوم، قم: بیدار.
طبرسی، فضل بن‌حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، تصحیح فضل‏الله یزدی طباطبایی‏، هاشم رسولی، چاپ سوم، تهران: ناصر خسرو.
طبرسی، فضل بن‌حسن (1415ق)، مجمع البیان لعلوم القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طوسی، محمد بن‌حسن (1413ق)، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب قصیر العاملی، بیروت: دار الأمیر للطباعة والنشر.
عروسی حویزی، عبد علی (1373ش)، تفسیر نور الثقلین، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
عیاشی، محمد بن‌مسعود (1380ش)، تفسیر العیاشی، تحقیق: هاشم رسولی‏، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
فاضل مقداد، مقداد بن‌عبدالله (1405ق)، إرشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین، تحقیق: مهدی رجایی، قم: منشورات مکتبة آیة الله مرعشی.
فیض کاشانی، محمد بن‌مرتضی (1419ق)، الصافی فی تفسیر القرآن، تحقیق السید محسن الحسین الأمینی، طهران: دار الکتب الاسلامیة.
فیض کاشانی، محمد بن‌مرتضی (1423ق)، الأصفی فی تفسیر القرآن، تصحیح محمد انصاری قمی، الطبعة الثانیة، تهران: دار النشر للوح المحفوظ.
کاظمی، محمدجواد (1365ش)، مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، تعلیق محمدباقر شریف‌زاده، تهران: مرتضوی.
کالین، ترنر (2008م)، التشیع والتحول فی العصر الصفوی، ترجمه عبد الساتر حسین علی، بغداد: الجمل.
مرعشی نجفی، شهاب‌الدین (1365ش)، مقدمه مسالک الأفهام فاضل جواد، تهران: مرتضوی.
مشهدی قمی، محمد بن‌محمدرضا (1430ق)، کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، تهران: مؤسسه شمس الضحی.
منتجب‌الدین رازی، علی بن‌عبیدالله (1366ش)، الفهرست، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.
نیک‌زاد طهرانی، علی‌اکبر و همکاران (1395ش)، «تشیع و تاریخ اجتماعی ایرانیان در عصر صفوی»، شیعه‌پژوهی، س2، ش6، ص125ـ150.
الویری، محسن (1384ش)، زندگی فرهنگی و اندیشه سیاسی شیعیان از سقوط بغداد تا ظهور صفویه، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
هاشمی شاهرودی، سید محمود (1388ش)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع)، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی.