حضور و گسترش تشیع در افریقا (از قرن اول تا پایان سوم هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خمین

2 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خمین

3 استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران

چکیده

دامنه حضور و گسترش تشیع در شمال افریقا مربوط به صدر اسلام و بازه زمانی قرن اول تا پایان قرن سوم هجری است. بدون تردید سیاست‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس علیه شیعیان، عامل حضور تشیع در این بخش از قلمرو اسلامی بوده است. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع تاریخی به دنبال پاسخ به چگونگی حضور و گسترش مذهب تشیع در افریقا در آن بازه زمانی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از زمان فتح مصر، تشیع با تبلیغ شماری از صحابه رسول‌اللّه (ص) و یاران امام علی (ع) به افریقا راه یافت؛ اما قدرت و نفوذ سیاسی گروه‌های غیر شیعی چالشی بزرگ در گسترش تشیع بود. با وجود این، با حضور کارگزاران امام علی(ع) و هجرت سادات فرصت‌هایی برای فعالیت شیعیان در این سرزمین ایجاد شد که شیعیان از آن بهره بردند و به تأسیس حکومت‌های شیعی در برخی از مناطق افریقا اقدام کردند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Presence and Propagation of Shiism in Africa (from the first through the third centuries AH)

نویسندگان [English]

  • Abbas Rahbari 1
  • hossien khosravi 2
  • ali alhami 3
1 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خمین
2 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خمین
3 استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران
چکیده [English]

The scope of the presence and propagation of Shiism in northern Africa dates back to the early Islamic period from the first century through the third centuries AH (7th-10th). There is no doubt that the policies of Umayyad and Abbasid caliphates against the Shi’as led to the presence of Shiism in this part of the Islamic territory. This paper deploys a descriptive-analytic method and draws on historical sources to answer the question of how Shiism appeared and spread in Africa in this period. The findings show that since the conquest of Egypt, Shiism found its way to Africa through propagations by a number of the Prophet Muhammad’s as well as Imam ‘Alī’s companions. However, the spread of Shiism was obstructed by the political power and influence of non-Shiite groups. Notwithstanding this, the presence of Imām ‘Alī’s agents in Africa and the immigration of sadat (the progeny of Imams) to the continent created opportunities exploited by the Shi’as in these territories, leading to the establishment of Shiite governments in certain areas of Africa.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shiite denomination
  • Egypt
  • Imām ‘Alī
  • North Africa
  • sadat

منابع

منابع فارسی
‌‫ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن‌محمد (۱۳۶۳)، العبر: تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
‌‫ابن‌هشام، عبدالملک بن‌هشام (۱۳۷۵)، زندگانی محمد(ص) پیامبر اسلام (ترجمه سیرة النبویه)، ترجمه هاشم رسولی، تهران: کتابچی.
‌‫اجتهادی، ابوالقاسم (۱۳۶۳)، بررسی وضع مالی و مالیه مسلمانان، تهران: سروش (انتشارات صدا و سیما).
‌‫اشپولر، برتولد (۱۳۵۴)، جهان اسلام (1) دوران خلافت، ترجمه قمر آریان. تهران: امیر کبیر.
‌‫حسین، جاسم (۱۳۸۵)، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عج)، ترجمه محمدتقی آیت‌اللّهی، تهران: امیر کبیر.
‌‫دنت، دانیل (۱۳۵۸)، مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام، ترجمه محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی.
‌‫سیوطی، عبدالرحمن بن‌ابی‌بکر (۱۳۹۴)، تاریخ خلفا، ترجمه عبدالکریم ارشد، تهران: احسان.
‌‫شامی، فضیلت (۱۳۶۷)، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، ترجمه محمد ثقفی و علی‌اکبر مهدی‌پور، شیراز: دانشگاه شیراز.
‌‫طقوش، محمد بن‌جریر (۱۳۸۵)، دولت عباسیان، ترجمه حجت‌اللّه جودکی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
‌‫علی بن‌حسین (ع) (۱۳۸۳)، صحیفه سجادیه، تحقیق حوزه علمیه اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای، احمد سجادی و حسین بن‌اشکیب، اصفهان: مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (س).
‌‫عودی، ستار (۱۳۸۵)، تاریخ دولت اغلبیان در افریقیه و صقلیه، تهران: امیر کبیر.
‌‫مظفر، محمدحسین (۱۳۹۳)، تاریخ شیعه، ترجمه محمدباقر حجتی، تهران: امیرکبیر.
‌‫ممتحن، حسینعلی (۱۳۷۱)، نهضت قرمطیان و بحثی در باب انجمن اخوان الصفاء و خلان الوفاء در ارتباط با آن، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
‌‫مونس، حسین (۱۳۸۴)، تاریخ و تمدن مغرب، ترجمه حمیدرضا شیخی، تهران: آستان قدس
رضوی.
‌‫وردانی، صالح (۱۳۸۲)، شیعه در مصر، از آغاز تا عصر امام خمینی، ترجمه عبدالحسین بینش، قم: مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی.
‌‫یعقوبی، احمد بن‌ابی‌یعقوب (۱۳۷۱)، تاریخ یعقوبی، چاپ ششم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
 
منابع عربی
‌‫ابن‌اثیر جزری، عزالدین علی (۱۴۰۷)، الکامل فی التاریخ، بیروت، لبنان: دارالکتاب العلمیه.
‌‫بردی، یوسف بن‌تغری (۱۳۹۲)، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج ۱ـ16، قاهره: وزارة الثقافة و الارشاد القومی، المؤسسة المصریة العامة.
‌‫ابن‌حیون، نعمان بن‌محمد (۱۴۲۶)، افتتاح الدعوة، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
‌‫ابن‌خلکان، احمد بن‌محمد (۱۳۶۴)، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، قم: الشریف الرضی.
‌‫ابن‌خیاط، ابوعمرخلیفه (۱۴۱۵)، تاریخ خلیفه، تحقیق فواز، بیروت: دار الکتاب العلمیه، چاپ اول.
‌‫ابن‌طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم بن‌ناصر (۱۳۷۷)، منتقلة الطالبیة، تحقیق محمدمهدی خرسان، قم: المکتبه الحیدریه.
‌‫ابن‌عبدالحکم، عبدالرحمن بن‌عبداللّه (۱۹۲۰)، فتوح مصر و اخبارها، مصر: لیدن.
‌‫ابن‌عذاری المراکشی، أبوعبداللّه محمد بن‌محمد (۱۹۵۰)، البیان المغرب فی أخبار الأندلس والمغرب، بیروت: مکتبه الصادر.
‌‫ابن‌عماد، عبدالحی بن‌احمد (۱۴۰۶)، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، تحقیق محمود ارناووط و عبدالقادر ارناووط، بیروت: دار ابن‌کثیر.
‌‫ابن‌ابار، محمد بن‌عبداللّه (۱۴۲۹)، الحلة السیراء (فی تراجم الشعراء من اعیان الأندلس و المغرب من المائة الأولی للّهجرة إلی المائة السابعة)، تحقیق علی ابراهیم محمود، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
‌‫ابن‌اعثم کوفی، محمد بن‌علی (۱۴۱۱)، الفتوح، تحقیق علی شیری، ج ۱ـ9، بیروت: دار الاضواء.
‌‫ابن‌قتیبه، عبداللّه بن‌مسلم (۱۴۱۰)، الإمامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، ج ۱ـ2، بیروت: دار الاضواء.
‌‫ابوالفرج اصفهانی، علی بن‌حسین (۱۳۳۹)، مقاتل الطالبیین، ترجمه جواد فاضل، تحقیق احمد صقر، بیروت: دارالمعرفه.
‌‫بغدادی، عبدالقاهر بن‌طاهر (۱۴۰۸)، الفرق بین الفرق و بیان فرقة الناجیة منهم، بیروت: دار الجیل.
‌‫بکری، عبداللّه بن‌عبدالعزیز (۱۹۹۲)، المسالک و الممالک (البکری)، تحقیق اندری فیری و آدریان فان لیوفن، ج ۱ـ2، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
‌‫بلاذری، احمد بن‌یحیی (۱۴۳۰)، أنساب الأشراف، تحقیق ویلفرد مادلونگ، احسان عباس، عبدالعزیز دوری، یوسف عبدالرحمن مرعشلی، عصام مصطفی عقله، محمد یعلاوی و رمزی بعلبکی، بیروت: المعهد الألمانی للابحاث الشرقیة.
‌‫حرزالدین، عبدالرزاق محمدحسین (1391)، مسند الصحابیه اسماء بنت عمیس الخثعمیه، تحقیق حذیفه بن‌اسید غفاری، تهران: دلیل ما.
‌‫حلبی، علی بن‌ابراهیم (۱۴۰۹)، السیرة الحلبیة: و هو الکتاب المسمی إنسان العیون فی سیرة الأمین المأمون، تحقیق عبداللّه محمد خلیلی، ج ۱ـ3، بیروت: دار الکتب العلمیه.
‌‫خورشید البری، عبداللّه (۱۹۹۲)، القبائل العربیه فی مصر فی القرون الثلاثه الاولی للّهجره، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
‌‫دینوری، ابوحنیفه (۱۹۶۰)، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالنعیم عامر، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
‌‫دیویدسن، بزیل (۱۳۵۸)، افریقا تاریخ یک قاره، ترجمه هرمز ریاحی و فرشته مولوی، تهران: امیر کبیر.
‌‫رازی، احمد بن‌سهل (۱۹۹۵)، أخبار فخ و خبر یحیی بن‌عبداللّه و أخیه إدریس بن‌عبداللّه (انتشار الحرکة الزیدیة فی الیمن و المغرب و الدیلم)، تحقیق احمد بن‌ابراهیم حسنی و ماهر جرار، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
‌‫رمضان، هویدا عبدالعظیم (۱۹۹۴)، المجتمع فی مصر الاسلامیه (من الفتح العربی الی العصر الفاطمی)، ج 2، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
‌‫ریطی، م‍م‍دوح ع‍ب‍دال‍رحم‍ن ع‍ب‍دال‍رح‍ی‍م (۱۹۹۶)، دور القبائل العربیة فی صعید مصر، قاهره: مکتبه مدبولی.
‌‫سیوطی، عبدالرحمن (۱۳۷۱)، تاریخ الخلفاء، مصر: مطیعه السعاده.
‌‫طبری، ابوجعفر محمد بن‌جریر (۱۳۸۷)، تاریخ طبری، تحقیق ابوالفضل ابراهیم محمد، بیروت: دارالتراث، چاپ دوم.
‌‫طبری، محمد بن‌جریر (۱۳۸۷)، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت: دارالتراث.
‌‫عبدالرزاق، محمود اسماعیل (۱۹۷۶)، الخوارج فی بلاد المغرب حتی منتصف القرن الرابع الهجری، قاهره: الدار البضاء دارالثقافه.
‌‫کلاعی، سلیمان بن‌موسی (۱۹۷۷)، الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و الثلاثة الخلفاء، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه.
‌‫کندی، محمد بن‌یوسف (۱۴۰۷)، تاریخ ولاة مصر ویله کتاب تسمیة قضاتها، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافه.
‌‫مسعودی، علی بن‌حسین (۱۴۰۹)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق یوسف اسعد داغر، قم: مؤسسه دار الجهر.
‌‫مقریزی، تقی‌الدین احمد (بی‌تا)، الخطط، بغداد: مکتبه المثنی.
‌‫مقریزی، تقی‌الدین احمد (۱۴۱۶)، اتعاظ الحنفاء بأخبار الأئمه الفاطمیین الخلفا، مصر: مجلس الاعلی للشئون الاسلامیه.
‌‫مقریزی، تقی‌الدین احمد (۱۴۱۸)، المواعظ و الإعتبار به ذکر الخطط و الآثار المعروف بالخطط المقریزیة، تحقیق خلیل منصور، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
‌‫مونس، حسین (۱۹۹۲)، تاریخ المغرب و حضارته: من قبیل الفتح العربی الی بدایه الاحتلال الفرنسی، بیروت: العصر الحدیث للنشر.
‌‫یاقوت حموی، یاقوت بن‌عبداللّه (۱۹۹۰)، معجم البلدان، ج ۱ـ7، بیروت: دار الکتاب العلمیه.